ё дидор баъди панҷоҳ сол

Имсол ба зодрӯзи яке аз фарзандони фарзонаи тоҷик, алломаи Машриқзамин, муаллифи шоҳасари «Тоҷикон» Бобоҷон Ғафуров 110 сол пур мешавад. Бобоҷон Ғафуров баробари олими забардаст, арбоби бузурги давлатӣ ва ҷамъиятӣ будан ҳамчунин адиб ҳам аст. Аз зери қалами ӯ ҳамчунин қиссае бо номи «Маҳмуд» рӯи коғаз омадааст. Ин қисса асари тарҷумаҳолӣ буда, бисёр лаҳзаҳояш аз зиндагиномаи худи эшон гирифта шудаат.

Рӯзноманигор ва адиб Ато Ҳамдам дар асоси ин қисса бо номи «Дидор» намоишномае эҷод кардааст, ки порае аз он пешкаши хонандагони рӯзнома мегардад.

Самарқанд. Манзили бостоншинос Андреев. Ба таври одӣ ҷиҳозонида шудааст.

АНДРЕЕВ (баъди шунидани нақли Маҳмуд). Исаев… Исаев… Ман як одамро медонистам. Фамилияаш Исаев. Вай ҳам командир буд. Шояд шахси ту мекофтагӣ ҳамон бошад.

МАҲМУД. Бале, худи худаш.

АНДРЕЕВ. Аз афташ, маҳз ҳамин кас ба мо даркор.

МАҲМУД. Бале, амак.

АНДРЕЕВ. Пас мекобем. Ман инро пагоҳ аниқ мекунам. Ту ҳозир хоб кун.

МАҲМУД. Не, амак. Ман то Миша-амакамро набинам, хоб намеравам

АНДРЕЕВ. Ихтиёрат. Метавонӣ то рӯз нахобида, маро интизор шавӣ.

МАҲМУД. Интизор мешавам, амак.

АНДРЕЕВ. Хуб. Ин тавр ки бошад, ман рафтам, як пурсуҷӯ карда биёям.

(Меравад. Фосилае нагузашта, Мария Александровна - ҳамсари Андреев медарояд).

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Афту андоматро бина-а. Ту чунон ифлос, ки… Шояд ягон касалӣ дошта бошӣ?

МАҲМУД (ранҷида). Не, ман касал не, ман сиппа-сиҳат.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Кӣ медонад? Ба ҳар ҳол рафтем, ба ошхона. Ман хӯрок тайёр кардагӣ. Аммо аввал нағзакак шустушӯй карданат даркор (Маҳмуд аз ҷой намеҷунбад). Канӣ, зуд биё (Маҳмуд сар боло карда, ба зан менигарад. Чашмонаш пурашк. Зан суп-сурх шуда, ба хиҷолат мемонад ва ифодаи чеҳрааш тағйир меёбад. Овозаш нарму меҳрубон мешавад). Биё охир, ман маътал.

МАҲМУД. Ман… дасту рӯямро шустагӣ.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Хайр, ихтиёрат. Пас ман хӯрокатро ба ин ҷо меорам.

МАҲМУД. Не, раҳмат. Ман сер…

(Зан эътибор надода меравад. Ба хона як духтараки чашмкабуд тохта медарояд. Дар тан куртаи маҳини гулобиранг дорад).

ЛЕНА. Салом, номи ту чист, бача?

МАҲМУД. Маҳмуд.

ЛЕНА. Номи ман Лена (Даст дода, вохӯрӣ мекунад). Ту аз куҷо омадӣ?

МАҲМУД. Аз Хуҷанд.

ЛЕНА. Оҳ, аз ин қадар роҳи дур. Ба чӣ кор омадӣ?

МАҲМУД. Амакамро мекобам.

ЛЕНА. Амаки ту кист?

МАҲМУД. Миша, Миша-амак.

ЛЕНА. Эҳ, дар байни тоҷикон ҳам Миша ҳаст?

МАҲМУД. Лекин амаки ман урус аст.

ЛЕНА. Ҳа, ҳамту гӯй. Яъне ошноятро мекобӣ?

МАҲМУД. Миша-амак ба ман амаку ба дадом ошно мешавад.

ЛЕНА. Фаҳмо (Андреев медарояд. Маҳмуд Ленаро фаромӯш карда, ба истиқболи ӯ шукуфон аз ҷо мехезад).

МАҲМУД. Амак, шумо ягон…

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА (даромада). Хуш, чӣ навигарӣ? Исаевро ёфтетон?

АНДРЕЕВ (ба Маҳмуд). Гап ҳамин ки ҷӯраҷон, Исаев дар шаҳр нест. Ба ҷои дур рафтааст.

МАҲМУД (зиқу малӯл шуда). Кай меомада бошад?

АНДРЕЕВ. Инро намедонам. Ҳеҷ кас кай гашта омаданашро намедонад. Шояд ба қарибӣ омада монад. Аммо ту зиқ нашав. Ҳукумат ба шумоҳо бе вай ҳам мадад мерасонад. Одамони худро ба қишлоқатон мефиристонад. Зӯри онҳо ба Раҳимбой ва одамонаш мерасад. Ту алҳол дар хонаи мо мемонӣ. Андак шифо меёбӣ…

МАҲМУД. Ман касал не.

АНДРЕЕВ. Медонам, ту касал не. Лекин худатро хеле гиронда мондаӣ. Ба ту истироҳат лозим. Мария Александровна, Лена бо ту машғул мешавад, савод меомӯзонад. Магар ин бад даст? (Маҳмуд хомӯш). Ба кору бори ман ошно мешавӣ. Дар ин сарзамини зархез устохонаҳои қадим, ёдгориҳои таърихӣ бисёранд, ки ман ба омӯзиши онҳо машғулам. Нобакорон ин мӯъҷизаҳои дасти инсонро туъмаи оташ гардондаанд. Боқимондаи онҳоро ман аз нестшавӣ эмин медорам. Медонӣ-чӣ, ман чанд рӯз пеш аз бозор як табақи аҷибе харидам. Чизи антиқа будааст. Мария, он чизро ба мо нишон деҳ.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Таъриф боз сар шуд.

АНДРЕЕВ. Чизи пурарзишро таъриф мекунанд-а, занак.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Боз чашм нагирад.

АНДРЕЕВ? Туф, туф, аз забонат шамол барад (Мария Александровна табақро аз ҷевон гирифта, ба шавҳараш дароз мекунад. Андреев онро ба Маҳмуд нишон дода). Инро бубин. Табақи қадима бо мурури замон мутлақо тағйир наёфтааст. Ана, ин аст ҳунари волои халқ. Офарин ба офаридгораш! (Табақро боз ба ҷои аввалааш мегузорад). Хайр, ман дар берун боз каме кор дорам. Шумо чақ-чақ карда истетон. (Андреев меравад. Мария Александровна ҳам меравад. Лена медарояд).

ЛЕНА. Падарам дар чӣ хусус ба ту ин қадар чақ-чақ кард?

МАҲМУД. Дар хусуси табақ.

ЛЕНА. Кадом табақ?

МАҲМУД. Ана вай.

ЛЕНА (ба ҷевон нигоҳ карда). О, чӣ хел нағз. Табақро гирифта, ба ман нишон деҳ. Бозӣ мекунам.

МАҲМУД. Бозӣ? Ту чиҳо гуфта истодаӣ? Медонӣ, ин чизи қадима аст. Қиматаш ҳам баланд будагист?

ЛЕНА. Подумаешь. Ин хелӣ табақ дар бозор бисёр. Агар дадам хоҳад, ҳар рӯз даҳташа харидорӣ мекунад.

МАҲМУД. Не-да. Ин хелаш нест. Вай камёб.

ЛЕНА. Хайр, гирифта деҳ. Аққалан бинам. Ба таъриф меарзад ё не.

МАҲМУД. Не, мумкин не.

ЛЕНА. Набошад, гиря мекунам.

МАҲМУД. Илтимос, гиря накун. Ман ҳозир. Лекин эҳтиёт мешавӣ. Як бину зуд ба ман те, дар ҷояш монам.

ЛЕНА. Майлаш.

Маҳмуд ба рӯи курсӣ баромада, табақро боэҳтиёт аз ҷояш гирифтанӣ мешавад. Ин дам курсӣ алвонҷ хӯрда, табақ ба як сӯ, Маҳмуд ба як сӯ меафтанд. Табақ ба фарш бархӯрда, пора-пора мешавад. Маҳмуд аз тарс дар ҷояш шах мешавад. Вай шикастпораҳоро саросема ғундошта, ба ҳам пайванд карданӣ мешавад, вале бе натиҷа. Гиря гулӯгираш мекунад. Як вақт мебинад, ки Лена он ҷо нест. Маълум, ки аз тарс гурехта, ба куҷое панаҳ бурдааст.

МАҲМУД (ба худ омада). Корро бало зад. Андреев чӣ мегӯяд? Акнун ба рӯи вай чӣ хел нигоҳ мекунам? Ягона роҳ аз ин ҷо гурехта рафтан, дигар роҳе нест!

(Тозон аз хона баромада, роҳи гурезро пеш мегирад. Садои ҳуштаки боду борон ба гӯш мерасад).

* * *

Аз байн панҷоҳ сол мегузарад.

Шаҳри Санкт-Петербург. Хонаи олими маъруфи шарқшинос Андреев. Дар ин хона омодагиҳо ба тӯи арӯсӣ ҷараён дорад. Саҳна бо нақшу нигори русию тоҷикӣ оро дода шудааст. Дар рӯи мебели канори саҳна чизҳои барои академик қиматбаҳотарин истодаанд. Инҳо зарфҳои қадимаи Машриқзаминанд, ки олим дар тӯли умр аз ҳар экспедитсияи худ ба Осиёи Марказӣ гирд овардааст. Ҳамсари академик Мария Александровна, ки як пиразани чусту чолок аст, гаштаю баргашта мизҳоро давр зада мебарояд.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА (ба Андреев). Дилам чунон дар такопӯ, ки гӯё ин тӯйи Надяҷон набуда, тӯйи ману ту бошад.

АНДРЕЕВ (бо табассум). Хайр чӣ, тасаввур кун, ки тӯйи ману туст. Ҷавониро ба ёд овардан гуноҳ нест.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Илоҳӣ ба ин ҷавони сияҳмӯй хушбахту қӯшапир шавад, набераяки мо.

АНДРЕЕВ. Вай, албатта, хушбахт мешавад, кампир. Ман гуфтаму ту шунав.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Домод ба ман бисёр маъқул. Бачаи нағз, дидадаро, ғамхору меҳрубон. Ман тоҷиконро нағз медонам.

АНДРЕЕВ. Ман ба нигоҳ мекунаму хаёлам ба куҷое меравад.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Барои чӣ? Ба ту маъқул не.

АНДРЕЕВ. Чаро? Баръакс. Фикр мекунам, ки ман ро дар куҷое, кадом соле дидагӣ барин. Лекин кай, дар куҷо ҳеҷ ба ёд оварда наметавонам.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Кӣ медонад. Охир, ту сар то сари Осиёи Миёнаро чандин маротиба гаштагӣ. Ба монанд бисёр будагистанд.

АНДРЕЕВ. Шояд. Падари Ғолиб ба тӯй расида меояд?

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Албатта. Надя телефон карда буд. Вай рост аз аэропорт ба қасри ақди никоҳ рафтааст. Модари арӯсу падари домод аллакай ба ҳам шинос шуданд. Ману ту вайро акнун мебинем. Вай кӣ, ту медонӣ?

АНДРЕЕВ. Фақат ҳаминашро медонам, ки вай ҷарроҳи машҳури тоҷикон аст (Овози мошин). Ана, омаданд! Рафтем! Пешвоз мегирем (Дарро мекушоянд. Надя ва Ғолиб аз дасти ҳам гирифта, бо чеҳраҳои хандону чашмони саодатбор вориди хона мегарданд. Аз паи онҳо меҳмонон бо ғалоуғла, шодию сурур медароянд. Садои мусиқии тоҷикию русӣ баланд мешавад).

ҒОЛИБ (ба академик падарашро муаррифӣ менамояд). Шинос шавед, падари ман Маҳмуд Шарифзода.

АНДРЕЕВ (дасти Маҳмуд Шарифзодаро фишурда). О! Дасти шумо ҳақиқатан дасти ҷарроҳон барин. Дидед кори дунёро, духтури азиз. Бачаҳо хонадор мешаванду падару модар ва бобою момои онҳо бори аввал танҳо дар рӯзи тӯй бо ҳам вомехранд.

МАҲМУД. Каромати асри бист дар ҳамин-дия.

АНДРЕЕВ. Марҳамат, ба сари миз! Дӯстон, марҳамат, ба сари дастархон (Арӯсу домод аз боло гузашта мешинанд. Аз паҳлӯи домод Маҳмуд Шарифзода мешинад. Дар асное, ки меҳмонон бо ғалоғулаю ҳазлу шӯхӣ ҷо ба ҷо мешаванд, Маҳмуд зарфҳои қадимаро синчакорона тамошо мекунад).

МАҲМУД (банохост, худ ба худ). Во, аҷабо! Не, не! Ҳеҷ мумкин не. Ин тавр шуданаш мумкин не. Ман бояд ғалат карда бошам.

АНДРЕЕВ (аз ҷой бархоста, ҳамаро ба хомӯшӣ ҳидоят менамояд). Дғстон! Ман ниҳоятдараҷа хушбахтам ва сарбаландам, ки ба тӯйи арӯсии хонадони мо ин қадар меҳмонони азиз қадам ранҷа кардаанд. Хуш омадед, дӯстони азиз! Ман аз рӯи расму оини мардуми Шарқ таклиф мекунам, ки соқӣ интихоб карда шавад. Ман номзад ҳам дорам. Ин кас дӯсти деринаи ман, профессор Расулзода мебошанд, ки аз Озарбойҷони дурдаст омадаанд.

САДОҲО. Офарин!

-Офарин!

АНДРЕЕВ. Инак, сухан ба соқӣ.

РАСУЛЗОДА (аз ҷой бархоста, ба ҳама таъзим мекунад). Ман рутбаи соқигиро, ки сарфарозам кардаед, бо камоли мамнуният мепазирам. Инак, қадаҳи аввал! Ман ин қадаҳро, албатта, ба арсу домод мебахшам. Номи арӯси дилбари мо Надежда! Надежда дилбар аст, дили домодро бурдааст, маъвои орзу ва умеди гаштааст. Арӯсу домод имсол донишгоҳро хатм мекунанд. Орзумандем ва умедворем, ки дар оилаи нав фарзандони солиму зебо - як писару як духтар ба сари қадам меоянд. Ғолибро намегӯед? Ғолиб дар ҳақиқат ғолиб баромад. Дар ҳарбу зарби сахт бо рақибон домоди ҷавон ғолиб омаду дили Надеждаро ба даст даровард. Ғолиб ва Надежда дари умед ва бахту саодати худро боз кардаанд. Биёед, ин қадаҳро барои он бардорем, ки арӯсу домод ҳамеша ҷавон бошанду бахту саодат ёрашон!

НИДОҲО. Ширин шавад!

Г о о р ь к о!

Ширин шавад!

(Домод шармгинона лаб ба рухсори арӯс мерасонад. Қадаҳҳо ҷарангос мезананд).

АНДРЕЕВ (ба як сӯ). Тӯй нағз гузашта истодааст. Вале ин мард - падари домод чаро безобита аст? Чаро вай дам ба дам ба тарафи ман, ба ин зарфҳои қадим бо диққат менигарад? Сабабаш чӣ бошад? Балки меҳмони аз ҳама азиз аз ягон чиз норозист?

РАСУЛЗОДА (аз ҷой бархоста). Ман таклиф мекунам, ки барои падари Ғолиб қадаҳ гирем. Ин дафъа барои саломатии духтури олиҷаноб қадаҳ бардорем, ки дар Тоҷикистон ҳама ӯро мешиносанд. Дастони чираи ин ҷарроҳи номӣ бисёр касонро аз чанголи марг наҷот додаанд. Барои саломатии рафиқ Шарифзода! Барои умри дарозу маҳорати беҳамто орзумандем. Бигузор дар сари ин дастархон шоду хуррам бошад! Солҳои дароз умр бинад (Қадаҳҳо ба сӯи Маҳмуд дароз мешаванд. Вай аз ҷой бармехезад ва ҳамагон мебинанд, ки қадаҳ дар дасти вай меларзад).

МАҲМУД (бо овози ларзон). Аз соқӣ илтимос мекардам, ки ба ман сухан диҳанд. Мумкин?

РАСУЛЗОДА. Албатта! Бифармоянд!

МАҲМУД. Ман барои соҳиби ин хонаи меҳмоннавоз қадаҳ мебардорам. (Овози вай канда мешавад. Худро ба даст гирифта, давом медиҳад). Асарҳои олими маъруфи шарқшиноси мо кайҳо боз ба ман маълуманд. Халқи тоҷик аз шумо миннатдор аст, муҳтарам Андреев! Шумо барои ин халқ хизмати босазо кардаед. Тавассути асарҳои шумо халқи тоҷик бори дигар ба саҳифаҳои таърихи худ назар кардааст. Мо дар ин саҳифаҳо намунаҳои барҷаста ва достонзеби характери миллӣ ва маданияти миллиамонро мебинем. Ташаккур ба шумо. Ман ҳамаи асарҳои шуморо хондаам. Аммо дар гӯшаи хотирам ҳам набуд, ки шумо шахсе ҳастед, ки ман зиёда аз панҷоҳ сол пеш медонистам.

НИДОҲО. О ҳ ҳ о!

-Аҷиб-ку!

МАҲМУД. Оре! Ман рост мегӯям (Инро гуфта, Маҳмуд оҳиста ба назди зарфҳои қадима меравад ва ба табақе даст мебарад). Ана, ин табақ... Табақи қадимаест, ки дар он расми моҳиён ва мурғон мунъакис шудаанд. Панҷоҳ сол муқаддам ин табақ бар асари беэҳтиётии писарбачаи рустоӣ пора шуда буд. Ҳамту не, муҳтарам академик?! (Вай бо чашмони шарарбор ҷониби Андреев менигарад ва ба ҷавоб мунтазир нашуда, суханашро давом медиҳад). Устои чирадаст шикастпораҳоро моҳирона пайванд кардааст. Ҷойҳои пайванд қариб ноаёнанд. Аммо агар кас синча кунад, мебинад, ки… Ана, ин ҷо, боз ин ҷо…

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА (аз ҷой ҳадаҳа хеста). Худоё! Ин Маҳмуд!..

АНДРЕЕВ. Бале, Мария, хато накардӣ. Дар рӯ ба рӯи мо Маҳмуд, ҳамон Маҳмуди пахмоқмӯю харобаку лоғарак истодааст.

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА (ба ҷониби духтараш Лена нигариста). Ленаҷон! Нигоҳ кун, Маҳмуди мо! Ленаҷон! Ту ҳамон писарбачаро дар хотир дорӣ?

ЛЕНА. Бале, очаҷон. Дар хотир дорам. Охир, вай табақ асосан бо айби ман шикаста буд. Маҳмуд гуноҳ надошт…

МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА. Мо ӯро кофтуков карда, наёфта будему ту гиря мекардӣ.

ЛЕНА. Бале, ҳамин тавр буд, очаҷон.

АНДРЕЕВ. Ҳо, Маҳмуд, Маҳмуд! Вақте ки ту ба қавли рафиқони узбак «қочмаган номард» гуфта, думро хода кардӣ, ман худ ба худ мегуфтам: «Албатта, дилам ба табақ месӯзад. Вале агар туро ёбам, мегӯям, ки ҳаргиз гунаҳкор нестӣ. Мегӯям, ки ту бачаи нағз ҳастӣ ва мо туро фарзанди худамон барин медонем». Вале афсӯс, ки ту аз худ нишоне намондӣ. Ҷое намонд, ки туро ҷустуҷ кунем, касе намонд, ки пурсида бошем. Аз раҳпоӣ кӯки чашмонамон канд. Хандаи бахтро бинед-а?! Кам не, ғам не, расо баъди панҷоҳ сол!.. Ана, дидӣ, дида ба дидор расид. Канӣ, пештарам биё, ба оғӯшам гирамат.

Андреев ва Маҳмуд худро ба оғӯши ҳамдигар меандозанд. Дидаҳо пурнам мешаванд. Ҳозирон ба ваҷд меоянд.

МАҲМУД (ба ҳозирон рӯ оварда).

Боз омадан зи рафтани хуршед дур нест,

Гар зиндагист, дида ба дидор мерасад.

Шоири мо ин байтро беҳуда нагуфтааст. Бовар кунед, азизон! Сухан дар гулӯям мепечад. Намедонам, ин шодиву фараҳро чӣ гуна изҳор намоям. Ташаккур ба ҳамаи шумо.

АНДРЕЕВ. Маҳмуд, ман нағз мефаҳмам, ки ҳоло аз дили ту чӣ мегузарад. Ту бисёр ҳам мехоҳӣ бидонӣ, ки аз амакат, Миша-амакат, Исаев хабаре ҳаст? Бо камоли мамнунӣ ба ту хабар медиҳам, ки Исаев зиндаву саломат буда, дар Урал кору зиндагӣ мекунад. Ман нишонии ӯро ҳатман ба ту медиҳам.

МАҲМУД (бори дигар Андреевро ба оғӯш гирифта). Ана, инаш ҳам хабари хуш. Як умр аз шумо миннатдорам! Зинда бошед.

АНДРЕЕВ. Хуш, азизам Маҳмуд. Акнун бигӯй, ки тли ин солҳо зисту зиндагии ту чӣ хел мегузашт?

МАҲМУД (бо табассум). Ҳа, напурсед, қудои азиз. Ин қиссаи дуру дароз аст. Баъд мегӯям.

АНДРЕЕВ. Хуб шудааст. Канӣ, дӯстон, ба қадаҳҳо шароб бирезед. Ба ифтихори ин рӯзи муборак, ин вохӯрии таърихӣ менӯшем. Тӯй давом дорад (Ба тамошобинон). Дуо мекунам, ки дар манзили мову шумо ҳамеша тӯю тамошо бошад. Марҳамат, ба базми мо! Г-о-ор-ко! Ширин шавад!