СИЁСАТ
Шанбе 09 Ноябр 2024 09:58
Исломи сиёсӣ, ки дар садаи бистум, дақиқтараш, баъди анҷом ёфтани Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ (солҳои 1914-1918) ба буҳрони маънавӣ, мафкуравӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, равонӣ ва маданӣ мувоҷеҳ гардида буд, тасмими дигарбора ба арсаи сиёсати минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ворид гардидан ва муҳимтар аз ин, барқарор кардани хилофати аздастрафтаро гирифт ва дар ин замина ба созмон додани гурӯҳҳои гуногуни бунёдгаро, ифротгаро ва тундрав иштиғол варзид. Омили дигар, ки ба зуҳуру бурузи исломи сиёсӣ дар марҳилаи нави таърихӣ (манзур ибтидои садаи бистум аст) мунҷар гардид, ба ҷавомеи суннатию ақибмондаи Шарқи мусулмонӣ ворид гардидани фарҳангу тамаддуни ғарбӣ-аврупоӣ буд. Ин падида - тадриҷан аврупоишавии ҷавомеи вопасгарои шарқӣ рӯҳонияти таҷаддудхоҳ (модерн), муҳофизакор (консерватив) ва мутаассиби исломиро бетараф гузошта натавонист ва ҳар яке аз табақоти рӯҳонӣ, бо назардошти шароит ва услуби кору фаъолият ба масири шикастани тамаддуни ғарбӣ-аврупоӣ қадам ниҳод ва бар мабнои усули таълимоти шариати исломӣ алайҳи фарҳангу тамаддуни бегонагон-аврупоиён ва фарҳанги аврупоӣ, ки барномаи бедории фикрӣ, ҳунарӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, равонӣ, ахлоқӣ дар манотиқи таҳти султаи империализми ғарбӣ қарордоштаро заминагузорӣ карда буд, шӯриданд. Муқовимат ва мубориза алайҳи салтанат, қудрат, сиёсат, фарҳанг ва ҳунари аврупоӣ дар шакли созмонёфта роҳандозӣ шуд ва яке аз нерӯмандтарин ҷунбишҳои динӣ-сиёсии қаламрави Шарқи мусулмонӣ дар ибтидои садаи бистум наҳзати «Ихвон-ул-муслимин» мебошад. Ҷунбиши «Ихвон-ул-муслимин», ки онро «ал-Ихвон-ул-муслимуна» ҳам унвон мекунанд, яке аз нерумандтарин созмонҳои динӣ ва сиёсии садаи бистуми исломӣ маҳсуб ёфта, соли 1928 дар Исмоилияи Миср тавассути Шайх Ҳасан бинни Аҳмад бини Абдурраҳмон ал-Банно (1900-1948) таъсис шудааст. Дере нагузашта ин ҷунбиш ё ба истилоҳ, наҳзат дар бисёре аз кишварҳои исломӣ, минҷумла Сурия, Ироқ, Покистон, Ҳинд ва ҳатто ба сурате дар Эрон густарда шуд. Ба назари муҳаққиқон, гӯё ҳадафи асосӣ ва ғарази калидии наҳзати «Ихвон-ул-муслимин» «зинда кардани шаоири саҳеҳи дини ислом ва эҷоди ваҳдат миёни мусулмонон» буд.
Хулосаи назари муассиси «Ихвон-ул-муслимин» Ҳасан ал-Банно ин аст: «Ислом ҳам эътиқод аст ва ҳам ибодат, ҳам сарзамини падарӣ аст ва ҳам миллияти исломӣ аст, ҳам дин аст ва ҳам давлат аст, ҳам рӯҳоният аст ва ҳам дунёмадорӣ аст ва ҳам Қуръон аст ва ҳам шамшер». Ба таври куллӣ, мароми сиёсӣ ё ба мафҳуми дигар, идеологияи наҳзати Ихвон барқарории хилофати исломӣ дар минтақа ва ҷаҳон аст. Он чи ки дар ин замина муассиси Ихвон Ҳасани Бано овардааст, бад-он далолат мекунад, ки ислом ба сифати дини фаромиллӣ тавони онро дорад, то тамоми паҳлӯҳои ҳаётро дар худ мунъакис созад ва пешоҳанги ҷаҳон бошад. Ҳарчанд ин назари ботил, ҳаргиз ба амалия татбиқнашаванда бошад ҳам, ин нуқтаи назарро, ки шогирдону пайравони Бано то имрӯз аз он корбаст мекунанд, тавассути усулу методҳои низомӣ ва сиёсӣ роҳандозӣ мешуд ва имрӯз низ ҳамин системаи муқовимату мубориза аз ҷониби неоихвониҳо (ихвониҳои нав, аз ҷумла Кабирӣ ва ҳаммаслаконаш) васеъ истифода мешавад.
Ҳатто, гурӯҳе аз пажӯҳишгарон қатли Анвар Содот – раҳбари Мисрро ҳосили фаъолиятҳои низомии Ихвон медонанд. Аз намояндагони номовари наҳзати Ихвон, яке, Сайид Қутб (нависанда ва рӯзноманигори мисрӣ) аст ва дигаре Абулаълои Мавдудии покистонӣ (нависанда ва мутафаккири мусулмон), ки дар китоби «ал-Хилофат ва-л-мулк»-и худ усули сиёсати исломиро иборат аз дохилӣ, хориҷӣ ва байналмилал бар мабнои Қуръон ва аҳодиси набавӣ баррасӣ кардааст.
Чи хеле ки ишора кардем, аз пайравони сарсахти наҳзати Ихвон Сайид Қутб буд ва бародараш Муҳаммад Қутб низ дар роҳи воруна нишон додани сиёсат, давлатдорӣ, фарҳанг ва маънавияти ғайриисломӣ, махсусан аврупойӣ дасти тамом доштааст. Муҳаммад Қутб дар китоби машҳури худ «Ҷоҳилияти қарни бистум» реша ва заминаи ҷоҳилияти садаи бистумро ба фарҳангҳои юнонӣ ва румӣ марбут дониста, ба хотири напазируфтани ҳидояти илоҳӣ тамаддуни аврупойиро лағв кардааст. Ба назари ӯ, қатъи назар аз он ки фарҳанги румӣ дар ҷаҳони маънавӣ ба сохтмони биноҳо, театрҳо, шабакаҳои роҳ, сохтмони пулҳо ва амсоли инҳо таъсири амиқ расонд, вале ҷоҳилият дар ҳар шакле, ки бошад, ҳидояти худоро намепазирад.
Муҳамад Қутб бар ин ақида буд, ки одамон дар ҳама давру замон ба ду уфуқ мутамоиланд: яке имондорӣ ва дигаре ҷоҳилият, яъне бехудоӣ (ниг.: Қутб Муҳаммад. Ҷоҳилияти қарни бистум. Тарҷумаи Сайид Садриддин Балоғӣ. –Теҳрон, 1358. –С.10-15). Интиқоди шадид ва муғризонаи инқилоботи илмӣ, санъатӣ ва техникӣ, ки дар Аврупо ба вуҷуд омада, боиси пешрафти бузурге дар соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ гардид, ба хотири таҳаққуқ бахшидани низоми пӯсидаи динӣ маҳаки таълимоти Муҳаммад Қутб ва пайравони ҷӯнбиши ихвонӣ будаас.
Нуқтаи қобили мулоҳиза ва баҳс дар ин маврид он аст, ки тамоми ҷунбишу наҳзатҳои исломӣ, ки муддаии салтанати исломи сиёсӣ дар минтақа ва ҷаҳон маҳсуб меёбанд, аз берун – тавассути хадамоти истихборотӣ ва иттилоотии хориҷӣ тарҳрезӣ шуда, мудом таҳти назари муқтадиртарин ниҳодҳои амниятии хориҷӣ қарор доранд. Бар ин мабно, ҷунбиши «Ихвон-ул-муслимин» аз оғоз то ин давра мадди назари созмонҳои махсуси иттилоотии хориҷӣ буда ва ҳаст. Гузашта аз ин, Муҳаммад Мурсӣ дар марҳилаи нави таърихӣ дар Миср бо кӯмаку дастгирии ниҳодҳои махсуси амниятӣ сари қудрат омад, вале ниёзҳои мардум ва ҷомеаи мисриро бароварда насохта, дар муҳлати кӯтоҳ аз сари қудрат ронда шуд. Ошӯбҳои мардумӣ, дарҳамбарҳамӣ, ноҷурии иҷтимоию сиёсӣ ва билохира адами тавозун дар низоми зиндагии мардумӣ боиси аз сари қудрат барканор шудани Муҳаммад Мурсии ихвонӣ гардид.
Таваҷҷуҳ ва ҷонибдории раҳбари ҲНИТ-и мамнӯшуда Муҳиддин Кабирӣ ба Муҳаммад Мурсӣ ва сиёсати ихвонӣ ҳанӯз замони ба раёсати ҳизб омадани Кабирӣ ба таври ошкору ниҳонӣ сурат мегирифт ва то имрӯз раҳбари фирорӣ дар хориҷ аз кишвар ихвониҳоро ҷонибдорӣ мекунад. Гӯмагӯҳои Кабирӣ дар атрофи сиёсати ихвонӣ ва раҳбари он Муҳаммад Мурсӣ ин нуктаро тасдиқ мекунад, ки ҳар ду созмон ҳадафи ягонаи стратегӣ доранд. Ҳадафи стратегӣ ва бунёдии ҲНИТ аз муҳтавиёти назариёти ихвонӣ маншаъ мегирад. Мунтаҳо, оқибати кори Мурсӣ бо зиндон анҷомид ва фаъолияти «густардаи» наҳзатӣ дар симои Кабирӣ ва ҳаммаслаконаш нохушоянд тамом хоҳад шуд, зеро раҳбарияти ҲНИТ ҳамеша аз ислом сӯйистифода намуда, ҷиҳати расидан ба қудрати сиёсӣ ва ғасби ҳокимият аз тамоми имкони мавҷуда истифода кард. Имрӯз Кабирӣ дар хориҷ аз кишвар (албатта, бо кӯмаки молию маънавии «пирони маънавиаш», ки наҳзатро аз ибтидо барномарезӣ кардаанд) ба сар мебарад ва сари минбарҳои харидашуда тавассути мафоҳиму истилоҳоти сиёсию мадании «демокросӣ», «мардумсолорӣ», «парламентаризм», «виҷдони озод», «баробарӣ», «гуманизм», «ватандорӣ», «ҳувиятсозӣ» кафкпаронӣ мекунад ва ба қавли ҳавохоҳони дохилиаш, «доди сухан» медиҳад. Ба таври куллӣ, наҳзат ҳамон ихвон аст ва назариёти ихвониро таври ниҳонӣ пиёда кардан мехост ва имрӯз ҳам дар хориҷ аз кишвар назди «авлиё»-и худ садақа талаб мекунад, то ба ҳадафи ниҳоӣ - касби қудрат ва ҷорӣ кардани низоми исломи сиёсӣ бирасад. Урфи «ду тарафи як сикка будан» ба созмонҳои «Ихвон» ва «Наҳзат», ки аввалӣ Миср ва дигарӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба маҷрои шӯру ҳангома ва дарҳамбарҳамӣ мувоҷеҳ сохтанд, нисбати воқеӣ дошта метавонад. Наҳзат ҳам мисли Ихвон дар роҳи пиёда сохтани низоми динсолорӣ аз тариқи тавтеасозию фурсатталабӣ қадамҳои устувор ниҳод ва то ҳанӯз раҳбарияти фирории ихвонию наҳзатӣ хаёли хоми хилофатсозӣ ва салтанатхоҳии исломиро дар сар мепарваранд.
Наҳваи муборизаҳои динӣ-сиёсӣ дар ҷаҳони муосири исломӣ бештар рӯйи хурофоту таассуби динӣ қарор гирифта, лидерону ҳаводорони ин гуна созмонҳо, минҷумла «Ихвон-ул-муслимин» тасаллути низоми сиёсию иҷтимоии динӣ-суннатиро бар системаи давлатдории дунёмадорӣ тарҷеҳ медиҳанд. Аз хурофоту таассуби динӣ-мазҳабӣ кор гирифтан шеваи маъмулии созмонҳои динӣ-сиёсии минтақавӣ ва ҷаҳонӣ мебошад. Ин аст, ки калимаи «мутаассиб» бо лексикони «мутатарриф» ё ифротӣ баробар корбаст мешавад. Вижагиҳои фарогиранда, чандмарказӣ ва муҳимтар аз ҳама, мудовимати ҷунбишҳои исломии хусусияти ифротгароёнадошта дар тавсеаю густариши низоми исломи ифротӣ дар манотиқи мухталифи Ховари Миёна ва умуман, Шарқи мусулмонӣ дар шаклҳои нав корсоз шудааст.
Таъсири мафкура ва ақоиди ихвонӣ дар замони муосир ба даргириҳои зиёде дар Миср оварда расонд ва чанд муддат (ҳашт моҳ) салтанат ба дасти роҳбари Ихвониҳои мисрӣ Муҳаммад Мурсӣ гузашт. Ба даргириҳо кашидани мардум ва ҷомеаи мисрӣ ва саранҷом ба салтанати муваққатӣ расидани раҳбари ихвонӣ Мурсӣ вазъро дар минтақа ором карда натавонист, баръакс, ноҷурӣ дар низоми давлатдорӣ, корношоямии мудирияти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва маданӣ ба вуҷуд омада, сохти исломии ихвониро дар кӯтоҳтарин муддат аз байн бурд. «Ихвон-ул-муслимин», «ал-Қоида», «Ҷабҳат-ун-нусра», «Ансоруллоҳ», «Ҷамоат-аш-шабоб», «Ҳизб-ут-таҳрир», «Ҳаракати исломии Узбекистон», «Боко Ҳарам» ва соири созмонҳои сиёсии исломӣ дар шароити имрӯзӣ тавлидгари асосии низомҳои ифротӣ-экстремистӣ дар манотиқи Шарқи мусулмонианд. Созмонҳои мазкур, ки роҳбари фирории ҲНИТ аз онҳо ошкору ниҳонӣ пуштибонӣ мекунад, на танҳо боиси ташаннуҷи вазъ дар Ховари Миёна ва Осиёи Марказӣ мегарданд, балки боиси нооромӣ ва бесуботии вазъи куллии ҷаҳонӣ мешаванд.
Анис Фаррух
Хулосаи назари муассиси «Ихвон-ул-муслимин» Ҳасан ал-Банно ин аст: «Ислом ҳам эътиқод аст ва ҳам ибодат, ҳам сарзамини падарӣ аст ва ҳам миллияти исломӣ аст, ҳам дин аст ва ҳам давлат аст, ҳам рӯҳоният аст ва ҳам дунёмадорӣ аст ва ҳам Қуръон аст ва ҳам шамшер». Ба таври куллӣ, мароми сиёсӣ ё ба мафҳуми дигар, идеологияи наҳзати Ихвон барқарории хилофати исломӣ дар минтақа ва ҷаҳон аст. Он чи ки дар ин замина муассиси Ихвон Ҳасани Бано овардааст, бад-он далолат мекунад, ки ислом ба сифати дини фаромиллӣ тавони онро дорад, то тамоми паҳлӯҳои ҳаётро дар худ мунъакис созад ва пешоҳанги ҷаҳон бошад. Ҳарчанд ин назари ботил, ҳаргиз ба амалия татбиқнашаванда бошад ҳам, ин нуқтаи назарро, ки шогирдону пайравони Бано то имрӯз аз он корбаст мекунанд, тавассути усулу методҳои низомӣ ва сиёсӣ роҳандозӣ мешуд ва имрӯз низ ҳамин системаи муқовимату мубориза аз ҷониби неоихвониҳо (ихвониҳои нав, аз ҷумла Кабирӣ ва ҳаммаслаконаш) васеъ истифода мешавад.
Ҳатто, гурӯҳе аз пажӯҳишгарон қатли Анвар Содот – раҳбари Мисрро ҳосили фаъолиятҳои низомии Ихвон медонанд. Аз намояндагони номовари наҳзати Ихвон, яке, Сайид Қутб (нависанда ва рӯзноманигори мисрӣ) аст ва дигаре Абулаълои Мавдудии покистонӣ (нависанда ва мутафаккири мусулмон), ки дар китоби «ал-Хилофат ва-л-мулк»-и худ усули сиёсати исломиро иборат аз дохилӣ, хориҷӣ ва байналмилал бар мабнои Қуръон ва аҳодиси набавӣ баррасӣ кардааст.
Чи хеле ки ишора кардем, аз пайравони сарсахти наҳзати Ихвон Сайид Қутб буд ва бародараш Муҳаммад Қутб низ дар роҳи воруна нишон додани сиёсат, давлатдорӣ, фарҳанг ва маънавияти ғайриисломӣ, махсусан аврупойӣ дасти тамом доштааст. Муҳаммад Қутб дар китоби машҳури худ «Ҷоҳилияти қарни бистум» реша ва заминаи ҷоҳилияти садаи бистумро ба фарҳангҳои юнонӣ ва румӣ марбут дониста, ба хотири напазируфтани ҳидояти илоҳӣ тамаддуни аврупойиро лағв кардааст. Ба назари ӯ, қатъи назар аз он ки фарҳанги румӣ дар ҷаҳони маънавӣ ба сохтмони биноҳо, театрҳо, шабакаҳои роҳ, сохтмони пулҳо ва амсоли инҳо таъсири амиқ расонд, вале ҷоҳилият дар ҳар шакле, ки бошад, ҳидояти худоро намепазирад.
Муҳамад Қутб бар ин ақида буд, ки одамон дар ҳама давру замон ба ду уфуқ мутамоиланд: яке имондорӣ ва дигаре ҷоҳилият, яъне бехудоӣ (ниг.: Қутб Муҳаммад. Ҷоҳилияти қарни бистум. Тарҷумаи Сайид Садриддин Балоғӣ. –Теҳрон, 1358. –С.10-15). Интиқоди шадид ва муғризонаи инқилоботи илмӣ, санъатӣ ва техникӣ, ки дар Аврупо ба вуҷуд омада, боиси пешрафти бузурге дар соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ гардид, ба хотири таҳаққуқ бахшидани низоми пӯсидаи динӣ маҳаки таълимоти Муҳаммад Қутб ва пайравони ҷӯнбиши ихвонӣ будаас.
Нуқтаи қобили мулоҳиза ва баҳс дар ин маврид он аст, ки тамоми ҷунбишу наҳзатҳои исломӣ, ки муддаии салтанати исломи сиёсӣ дар минтақа ва ҷаҳон маҳсуб меёбанд, аз берун – тавассути хадамоти истихборотӣ ва иттилоотии хориҷӣ тарҳрезӣ шуда, мудом таҳти назари муқтадиртарин ниҳодҳои амниятии хориҷӣ қарор доранд. Бар ин мабно, ҷунбиши «Ихвон-ул-муслимин» аз оғоз то ин давра мадди назари созмонҳои махсуси иттилоотии хориҷӣ буда ва ҳаст. Гузашта аз ин, Муҳаммад Мурсӣ дар марҳилаи нави таърихӣ дар Миср бо кӯмаку дастгирии ниҳодҳои махсуси амниятӣ сари қудрат омад, вале ниёзҳои мардум ва ҷомеаи мисриро бароварда насохта, дар муҳлати кӯтоҳ аз сари қудрат ронда шуд. Ошӯбҳои мардумӣ, дарҳамбарҳамӣ, ноҷурии иҷтимоию сиёсӣ ва билохира адами тавозун дар низоми зиндагии мардумӣ боиси аз сари қудрат барканор шудани Муҳаммад Мурсии ихвонӣ гардид.
Таваҷҷуҳ ва ҷонибдории раҳбари ҲНИТ-и мамнӯшуда Муҳиддин Кабирӣ ба Муҳаммад Мурсӣ ва сиёсати ихвонӣ ҳанӯз замони ба раёсати ҳизб омадани Кабирӣ ба таври ошкору ниҳонӣ сурат мегирифт ва то имрӯз раҳбари фирорӣ дар хориҷ аз кишвар ихвониҳоро ҷонибдорӣ мекунад. Гӯмагӯҳои Кабирӣ дар атрофи сиёсати ихвонӣ ва раҳбари он Муҳаммад Мурсӣ ин нуктаро тасдиқ мекунад, ки ҳар ду созмон ҳадафи ягонаи стратегӣ доранд. Ҳадафи стратегӣ ва бунёдии ҲНИТ аз муҳтавиёти назариёти ихвонӣ маншаъ мегирад. Мунтаҳо, оқибати кори Мурсӣ бо зиндон анҷомид ва фаъолияти «густардаи» наҳзатӣ дар симои Кабирӣ ва ҳаммаслаконаш нохушоянд тамом хоҳад шуд, зеро раҳбарияти ҲНИТ ҳамеша аз ислом сӯйистифода намуда, ҷиҳати расидан ба қудрати сиёсӣ ва ғасби ҳокимият аз тамоми имкони мавҷуда истифода кард. Имрӯз Кабирӣ дар хориҷ аз кишвар (албатта, бо кӯмаки молию маънавии «пирони маънавиаш», ки наҳзатро аз ибтидо барномарезӣ кардаанд) ба сар мебарад ва сари минбарҳои харидашуда тавассути мафоҳиму истилоҳоти сиёсию мадании «демокросӣ», «мардумсолорӣ», «парламентаризм», «виҷдони озод», «баробарӣ», «гуманизм», «ватандорӣ», «ҳувиятсозӣ» кафкпаронӣ мекунад ва ба қавли ҳавохоҳони дохилиаш, «доди сухан» медиҳад. Ба таври куллӣ, наҳзат ҳамон ихвон аст ва назариёти ихвониро таври ниҳонӣ пиёда кардан мехост ва имрӯз ҳам дар хориҷ аз кишвар назди «авлиё»-и худ садақа талаб мекунад, то ба ҳадафи ниҳоӣ - касби қудрат ва ҷорӣ кардани низоми исломи сиёсӣ бирасад. Урфи «ду тарафи як сикка будан» ба созмонҳои «Ихвон» ва «Наҳзат», ки аввалӣ Миср ва дигарӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба маҷрои шӯру ҳангома ва дарҳамбарҳамӣ мувоҷеҳ сохтанд, нисбати воқеӣ дошта метавонад. Наҳзат ҳам мисли Ихвон дар роҳи пиёда сохтани низоми динсолорӣ аз тариқи тавтеасозию фурсатталабӣ қадамҳои устувор ниҳод ва то ҳанӯз раҳбарияти фирории ихвонию наҳзатӣ хаёли хоми хилофатсозӣ ва салтанатхоҳии исломиро дар сар мепарваранд.
Наҳваи муборизаҳои динӣ-сиёсӣ дар ҷаҳони муосири исломӣ бештар рӯйи хурофоту таассуби динӣ қарор гирифта, лидерону ҳаводорони ин гуна созмонҳо, минҷумла «Ихвон-ул-муслимин» тасаллути низоми сиёсию иҷтимоии динӣ-суннатиро бар системаи давлатдории дунёмадорӣ тарҷеҳ медиҳанд. Аз хурофоту таассуби динӣ-мазҳабӣ кор гирифтан шеваи маъмулии созмонҳои динӣ-сиёсии минтақавӣ ва ҷаҳонӣ мебошад. Ин аст, ки калимаи «мутаассиб» бо лексикони «мутатарриф» ё ифротӣ баробар корбаст мешавад. Вижагиҳои фарогиранда, чандмарказӣ ва муҳимтар аз ҳама, мудовимати ҷунбишҳои исломии хусусияти ифротгароёнадошта дар тавсеаю густариши низоми исломи ифротӣ дар манотиқи мухталифи Ховари Миёна ва умуман, Шарқи мусулмонӣ дар шаклҳои нав корсоз шудааст.
Таъсири мафкура ва ақоиди ихвонӣ дар замони муосир ба даргириҳои зиёде дар Миср оварда расонд ва чанд муддат (ҳашт моҳ) салтанат ба дасти роҳбари Ихвониҳои мисрӣ Муҳаммад Мурсӣ гузашт. Ба даргириҳо кашидани мардум ва ҷомеаи мисрӣ ва саранҷом ба салтанати муваққатӣ расидани раҳбари ихвонӣ Мурсӣ вазъро дар минтақа ором карда натавонист, баръакс, ноҷурӣ дар низоми давлатдорӣ, корношоямии мудирияти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва маданӣ ба вуҷуд омада, сохти исломии ихвониро дар кӯтоҳтарин муддат аз байн бурд. «Ихвон-ул-муслимин», «ал-Қоида», «Ҷабҳат-ун-нусра», «Ансоруллоҳ», «Ҷамоат-аш-шабоб», «Ҳизб-ут-таҳрир», «Ҳаракати исломии Узбекистон», «Боко Ҳарам» ва соири созмонҳои сиёсии исломӣ дар шароити имрӯзӣ тавлидгари асосии низомҳои ифротӣ-экстремистӣ дар манотиқи Шарқи мусулмонианд. Созмонҳои мазкур, ки роҳбари фирории ҲНИТ аз онҳо ошкору ниҳонӣ пуштибонӣ мекунад, на танҳо боиси ташаннуҷи вазъ дар Ховари Миёна ва Осиёи Марказӣ мегарданд, балки боиси нооромӣ ва бесуботии вазъи куллии ҷаҳонӣ мешаванд.
Анис Фаррух
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед