СИЁСАТ
Панҷшанбе 14 Ноябр 2024 10:58
Аз лаҳзаи ба қувваи қонунӣ даромадани Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз бист сол гузашт. Дар ин ҳолат суоле ба вуҷуд омаданаш мумкин аст, ки оё умедҳое, ки аз қабули он доштанд, амалӣ шудаанд ё не? Чӣ тавре маълум аст, вобаста ба ин суол ҷавобҳои гуногуни мутахассисон вуҷуд доранд, ки онҳо аз пешниҳодот ба ворид намудани тағйирот ва иловаҳо ба Кодекси ҷиноятӣ иборатанд, ки шумораи онҳо аз сад ҳам гузаштааст ва аксари онҳо ҳатто бо ҳам мухолиф ҳам мебошанд. Аз ин рӯ, арзёбии холисонаи Кодекси ҷиноятии амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дар он муайян кардани он камбудиҳо ва норасоиҳое, ки дар натиҷаи тағиротҳои муайян дар соҳаҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ, сиёсӣ ва маънавии ҷомеа ба вуҷуд меоянд, зарур аст. Барои ин, пеш аз ҳама зарур аст, ки мақсаду вазифаҳои дар таҳия ва қабули он гузошташуда ва татбиқи онҳо ҳам дар матн ва ҳам дар амалияи ҳуқуқтатбиқнамоӣ, муқоиса карда шаванд.
Чӣ тавре, ки зикр гардид, соли 1998 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Кодекси ҷиноятии нав қабул карда шуд, ки 1 сентябри ҳамон сол эътибори қонунӣ пайдо кард ва Кодекси ҷиноятии РСС Тоҷикистонро аз соли 1961 иваз кард. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар он вақт аллакай дар марҳилаи дигар зиндагӣ мекард – давраи ислоҳоти куллии сиёсиву иқтисодӣ ва ҷиноятӣ, ки қонунгузории ҷиноятӣ дар он бояд ба равандҳои номбаршудаи иҷтимоию сиёсӣ ва иқтисодӣ мувофиқат мекард.
Вақт талаб мекард, ки Кодекси ҷиноятие эҷод карда шавад, ки он ба принсипҳои дигар – рад кардани мафкураи кӯҳна ва эътирофи мафкураи нав, афзалияти арзишҳои умумиинсонӣ нисбат ба дигар арзишҳо, аз он ҷумла классикӣ ва миллӣ, бо дарназардошти масоили ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд ҳамчун ғояи асосии қонунгузории ҷиноятӣ, мувофиқати мамнӯъиятҳои қонунгузории ҷиноятӣ ба асосҳои сохти конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳимояи баробари тамоми шаклҳои моликият (аз ҷумла моликияти хусусӣ), иқтисоди бозоргонӣ, принсипҳои умумэътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ, асос ёфта бошад. Бояд қайд кард, ки бо вуҷуди ҳама душвориҳо, қонунгузор тавонист ба андозаи зиёде нақшаи худро дар матни Кодекси ҷиноятии нави Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ созад.
Ҳар гуна қонунҳо, аз он ҷумла қонуни ҷиноятӣ бо мурури замон аз суръати таҳаввулоти иҷтимоӣ ақиб мемонанд ва ба онҳо зарурати ворид намудани тағироту иловаҳо ба вуҷуд меояд. Барои раванди қонунгузорӣ, муқаррар кардани тавозуни дурусти инкишофёбӣ ва устувории қонунгузорӣ муҳим аст, ки ҳамбастагии оқилонаи онҳо манбаи рушди қонун мебошад.
Дар Кодекси ҷиноятии амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон камбудиҳо ва норасоиҳои назаррас мавҷуданд. Бо вуҷуди ин, ҳамаи онҳо (норасоиҳо)-ро ба ду гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст: а) вобаста ба сабабияти иҷтимоии қонуни ҷиноятӣ ва ё дар ҳолати мавҷуд будани холигии муайян дар танзими қонуни ҷиноятӣ ё ин ки чӣ тавре дар аксар ҳолатҳо ҷой дорад, дар криминализатсияи барзиёди кирдорҳое, ки ҳамчун ҷиноят эътироф шудаанд; б) вобаста ба камбудиҳо дар техникаи қонунэҷодкунии ҷиноятӣ, ки онҳо зиёдтар вомехӯранд ва онҳо асосан бо вайрон кардани хусусияти системавӣ дар тартиб додани манъкуниҳои ҳуқуқӣ-ҷиноятӣ ва аксаран бо номувофиқатии яке ба дигаре, рух медиҳанд.
Вобаста ба камбудиҳои ҷойдошта дар Кодекси ҷиноятии амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, мехостем ба якчанд масъалаҳо равшанӣ андозем.
Пеш аз ҳама бояд қайд намуд, ки мувофиқи муқаррароти моддаи 6 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳар шахсе, ки ҷиноят содир намудааст, бояд таҳти ҷазо қарор гирад ё нисбати ӯ чораҳои дигари дорои хусусияти ҳуқуқии ҷиноии дар ҳамин Кодекс пешбинишуда татбиқ гардад. Барои амали намудани ин меъёри Кодекси ҷиноятӣ мақомоти таҳқиқи ибтидоӣ, тафтишоти пешакӣ, судҳо, прокуратура ва дигар мақомоти ҳифзи ҳуқуқ амалиётҳои зиёде мегузаронанд ва нисбати ҳар як категорияи ҷинотяти содиршуда чораҳои ҳуқуқӣ ҷиноятиро истифода мекунанд. Ба шахсоне, ки гуноҳи онҳо дар содир намудани ҷиноят исбот мегардад ҷазо таъин мегардад. Мақсадҳои таъин намудани ҷазои ҷиноятӣ мутобиқи Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон – ин барқарор намудани адолати иҷтимоӣ, ислоҳи маҳкумшуда ва пешгирии содир гардидани ҷиноятҳои нав мебошад.
Албатта ба шахсе, ки адои ҷазо карда истодааст, махсусан ба шахсе, ки дар колонияҳои ислоҳӣ нигоҳ дошта мешавад, барои таъмини моддии ин маҳкумон давлат маблағи муайянро сарф мекунад. Аммо чӣ тавре маълум аст, ба ислоҳи шахсони ҷинояткор ва ба роҳи рост ҳидоят намудани онҳо бисёр омилҳо мусоидат менамоянд, аз он ҷумла муҳити атроф. Шахсе, ки ҷинояти дараҷаи начандон вазнин содир мекунад, ҳангоми адо намудани ҷазо ва нигоҳ доштани ӯ дар муассисаҳои ислоҳӣ мумкин аст ба таъсири манфии он маҳкумшудагоне гирифтор гардад, ки ҷиноятҳои нисбатан вазнинтар содир намудаанд, ки ин ҳолат метавонад ба ислоҳ минбаъдаи ӯ ва пешгирии содир кардани ҷиноятҳои нав ва ба пас аз адо намудани ҷазо низ монеъаҳоро эҷод кунад. Аз ин рӯ бо мақсади фарқият гузоштани шахсоне, ки кирдоре содир менамоянд, ки хусусият ва дарҷаи он аз хусусият ва дараҷаи ҷиноят камтар аст, пешниҳод менамоем, ки мафҳуми «кирдори ҷиноятӣ» дар Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил гардад.
Далели хеле назаррас дар ҷорӣ намудани «кирдори ҷиноятӣ» ин аст, ки ҷавобгарии ҷиноятӣ барои кирдори ҷиноятӣ набояд боиси доғи судӣ гардад, ки оқибатҳои манфии он маълум аст. Барои маҳкумшудагон, онҳо пеш аз ҳама, бевосита бо кор дар оянда таъмин шудани онҳо ва барои давлат бошад, бо зарурати назорати собиқ маҳкумшудагон аз ҷониби нозироти корҳои ислоҳӣ ва намояндагони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ алоқаманд мебошанд. Доғи судӣ метавонад ба фарзандон ва хешовандони маҳкумшуда аз ҷиҳати қобилияти дохил шудан ба муассисаҳои таълимии бонуфуз, дарёфти кор ва ғайра таъсири манфӣ расонад.
Ҷорӣ намудани институти «кирдори ҷиноятӣ», албатта, тартиботи соддакардашудаи мурофиаи судиро берун аз доираи парвандаи ҷиноӣ талаб мекунад. Дар ин ҳолат, саъю кӯшишҳои асосӣ бояд ба татбиқи тартиботи оштӣ кардан равона карда шаванд. Ин хароҷоти моддӣ ва инсониро дар ин намуди парвандаҳо ба таври назаррас коҳиш медиҳад.
Тағироти пешниҳодшуда бояд ба таъмини тавозуни қувва ва воситаҳое, ки барои тафтиши ҷиноятҳо, таносуби онҳо бо зарари расонидаашон заруранд, равона карда шаванд. Ҷойгир намудани «кирдори ҷиноятӣ» аз рӯи ҷиноятҳои начандон вазнин ба категорияи алоҳида бори гарони кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва судҳоро коҳиш медиҳад ва ҳамзамон кӯшишҳои ошкор, тафтиши ҷиноятӣ ва тафтиши судии минбаъдаи ҷиноятҳои хавфноктарро, пурзӯр мекунанд.
Масалаи дигаре, ки такмили Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистионро талаб мекунад – ин мавҷуд набудани меъёре, ки дар он мафҳумҳои дар Кодекси ҷиноятӣ истифодашуда шарҳ дода шуда бошанд. Мавҷуд набудани шарҳи умумии меъёрҳои қонуни ҷиноятӣ ё ин ки мавҷуд набудани шарҳи пурраи онҳо, дар амал татбиқ намудани ин меъёрҳоро хеле душвор намуда, ҳангоми амалӣ намудани ҷавобгарии ҷиноятӣ хатогиҳоро ҳам дар вақти тафтишоти пешакӣ ва ҳам дар вақти тафтиши судӣ ба вуҷуд меорад. Масалан дар Кодекси ҷиноятӣ мавҷуд набудани шарҳи баъзе аз мафҳумҳо ба монанди, зарари назаррас, оқибатҳои вазнин, вазифаҳои маъмурӣ ва хоҷагӣ, вазифаҳои ташкилӣ ва амрдиҳӣ, хизматчии давлатӣ, зарари ҷиддӣ, ҷиноятҳои коррупсионӣ, ҷиноятҳои эктсремистӣ, ҳангоми татбиқ намудани ҷавобгарии ҷиноятӣ мушкилиҳои зиёдро ба вуҷуд меоранд.
Сифати ҳуқуқтатбиқнамоӣ аз мавҷуд будани шарҳҳое, ки муқарраротҳои дар қонун мавҷуднабударо пурра мекунанд, вобастагии калон дорад. Ин бори дигар онро собит менамояд, ки шарҳи ҳуқуқӣ яке аз самтҳои муҳими техникаи ҳуқуқӣ боқӣ монад.
Аз ин лиҳоз чунин пешниҳод менамоем, ки ба Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон моддаи нав ҷорӣ карда шавад, ки дар он шарҳи мухтасари баъзе аз мафҳумҳое, ки дар Кодекси ҷиноятӣ истифода шудаанд, пешбини шуда бошад.
Масъалаи ниҳоие, ки мо мехоҳем баррасӣ намоем – ин истифодаи ҷазоҳои алтернативии бо маҳрум сохтан аз озодӣ алоқаманд набуда ва пасттар намудани мӯҳлати ҷазои маҳрум сохтан аз озодӣ мебошад. Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси ворид намудани тағйирот ва иловаҳои солҳои охир самти худро ба сӯи гуманизатсияи (инсондӯстии) меъёрҳои ҳуқуқӣ-ҷиноятӣ майл намуда истодааст. Вале бо дар назардошти ин, ҳоло ҳам баъзе норасоиҳо дар ин самт ба чашм мерасанд.
Қайд намудан бамаврид аст, ки солҳои охир тадқиқотҳои зиёди назариявию амалиявӣ оиди норасоиҳои маҳрум сохтан аз озодӣ ба сомон расида истодааст. Оқибатҳои манфии ин намуди ҷазо дар намуди дар оянда бо кор таъмин намудани маҳкумшуда ва мутобиқшавии иҷтимоии онҳо, ифода мегардад. Сиёсати ҳуқуқи ҷиноятии давлатҳои демократӣ дар даҳсолаҳои охир ҷазоҳои алтернативии маҳрумият аз озодиро афзалтар донистанд. Аксар мутахассисони соҳаи адлияи ҷиноӣ зидди истифодаи васеи маҳрумият аз озодӣ буданд. Дар бисёр кишварҳо истифодаи ҷазоҳои алтернативӣ, ба ғайр аз ақидаҳои инсонпарварона, ба далелҳо оид ба паст намудани сарфаи арзиши нигоҳ доштани маҳкумон дар ҷойҳои маҳрумият аз озодӣ асос ёфтаанд. Инчунин, ҳангоми ҳар чӣ бештар татбиқ намудани маҳрум сохтан аз озодӣ ногузир масъалаҳои риояи ҳуқуқҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва дигар ҳуқуқҳои инсон ба вуҷуд меоянд.
Ҳангоме, ки сухан оиди ҷазоҳои алтернативӣ меравад, бешубҳа пеш аз ҳама ҷазои ҷарима рӯи кор меояд. Ҷарима мувофиқи Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ситонидани маблағи пулие мебошад. Татбиқи ҷазои ҷарима он мақсадҳоеро дорад, ки дигар ҷазоҳо низ доранд. Ҷарима на танҳо ба ҳадафҳои пешгирии умумӣ ва махсус, ислоҳи гунаҳгор, балки мақсади барқароркунии адолати иҷтимоиро пайгирӣ менамояд. Табиист, ки ҷарима аз дигар намудҳои ҷазо дар таносуби маҷбуркунӣ, тарбия аз мундариҷаи худ ва мутобиқан бо роҳҳои гуногун ба мақсадҳои ҷазо расидан, фарқ мекунад.
Бо дарназардошти он, ки қонунгузор ҷазои ҷаримаро дар номгӯи намудҳои ҷазо дар мадди аввал гузоштааст, он бояд яке аз чораи таъсирбахштарин ба шахсе, ки ҷинояте содир намудааст, ки ба категорияҳои вазнин ва махсусан вазнин дохил намегарданд, бошад. Яке аз роҳи тахсирбахшии ҷарима ба шахси гунаҳгор ин муқаррар намудани ҷаримаи «чандкарата» мебошад. Дар ин ҳолат шахс чанд қадар зарари моддӣ расонидааст ҳамон миқдор ё аз вай чанд баробар зиёдтар ҷарима карда мешавад, ки ин албатта ба ҳолати моддии вай зарари назаррас мерасонад. Ин ҳолат бешак ба ӯ дар оянда содир накардани ҷинояти нав таъсири хуби пешгирикунанда мебахшад. Албатта ҷарима ба сифати ҷазои асосӣ бояд зиёддтар ба ҷиноятҳое муқаррар карда шавад, ки онҳо бо расонидани зарари моддӣ алоқаманд мебошанд.
Аз ин лиҳоз чунин пешниҳод менамоем, ки барои хубтар ва босамар ноил гаштан ба мақсадҳои ҷазо ва таъсирбахшии он ба шахси гунаҳгор, бояд ба моддаи 49 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҷазои ҷаримаро муқаррар кардааст, илова ворид гардида, ба ғайр аз ҷаримаи андозадор истифодаи ҷаримаи «чандкарата» низ, ҷорӣ карда шавад. Инчунин мӯхлати ҷазои маҳрум сохтан аз озодӣ дар моддаи 58 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон пастар муқаррар карда шавад.
Бо дар назардошти гуфтаҳои боло, дар мавриди пешниҳод намудани тағйироту иловаҳо ба Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, саволе ба вуҷуд меояд, ки афзалият дар ин ҳолат ба чӣ дода мешавад: ба қабули Кодекси ҷиноятии нав ва ё ба қабули тағйиротҳо ба он, инчунин кадом маҳакҳо барои ҳалли ин масъала бояд ба асос гирифта шаванд? Чунин ба назар мерасад, ки ин он ҳолате мебошад, ки посух ба он аз рӯи шумораи камбудиҳои дар Кодекси ҷиноятӣ муайяншуда муайян карда мешавад, яъне агар шумораи онҳо ба сифат мубаддал нагарданд, ин ҳолат қабул намудани Кодекси ҷиноятии навро тақозо мекунад.
Фирдавс МИРЗОАҲМАДОВ,
номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ,
устоди факултети ҳуқуқшиносии ДМ
Чӣ тавре, ки зикр гардид, соли 1998 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Кодекси ҷиноятии нав қабул карда шуд, ки 1 сентябри ҳамон сол эътибори қонунӣ пайдо кард ва Кодекси ҷиноятии РСС Тоҷикистонро аз соли 1961 иваз кард. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар он вақт аллакай дар марҳилаи дигар зиндагӣ мекард – давраи ислоҳоти куллии сиёсиву иқтисодӣ ва ҷиноятӣ, ки қонунгузории ҷиноятӣ дар он бояд ба равандҳои номбаршудаи иҷтимоию сиёсӣ ва иқтисодӣ мувофиқат мекард.
Вақт талаб мекард, ки Кодекси ҷиноятие эҷод карда шавад, ки он ба принсипҳои дигар – рад кардани мафкураи кӯҳна ва эътирофи мафкураи нав, афзалияти арзишҳои умумиинсонӣ нисбат ба дигар арзишҳо, аз он ҷумла классикӣ ва миллӣ, бо дарназардошти масоили ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд ҳамчун ғояи асосии қонунгузории ҷиноятӣ, мувофиқати мамнӯъиятҳои қонунгузории ҷиноятӣ ба асосҳои сохти конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳимояи баробари тамоми шаклҳои моликият (аз ҷумла моликияти хусусӣ), иқтисоди бозоргонӣ, принсипҳои умумэътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ, асос ёфта бошад. Бояд қайд кард, ки бо вуҷуди ҳама душвориҳо, қонунгузор тавонист ба андозаи зиёде нақшаи худро дар матни Кодекси ҷиноятии нави Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ созад.
Ҳар гуна қонунҳо, аз он ҷумла қонуни ҷиноятӣ бо мурури замон аз суръати таҳаввулоти иҷтимоӣ ақиб мемонанд ва ба онҳо зарурати ворид намудани тағироту иловаҳо ба вуҷуд меояд. Барои раванди қонунгузорӣ, муқаррар кардани тавозуни дурусти инкишофёбӣ ва устувории қонунгузорӣ муҳим аст, ки ҳамбастагии оқилонаи онҳо манбаи рушди қонун мебошад.
Дар Кодекси ҷиноятии амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон камбудиҳо ва норасоиҳои назаррас мавҷуданд. Бо вуҷуди ин, ҳамаи онҳо (норасоиҳо)-ро ба ду гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст: а) вобаста ба сабабияти иҷтимоии қонуни ҷиноятӣ ва ё дар ҳолати мавҷуд будани холигии муайян дар танзими қонуни ҷиноятӣ ё ин ки чӣ тавре дар аксар ҳолатҳо ҷой дорад, дар криминализатсияи барзиёди кирдорҳое, ки ҳамчун ҷиноят эътироф шудаанд; б) вобаста ба камбудиҳо дар техникаи қонунэҷодкунии ҷиноятӣ, ки онҳо зиёдтар вомехӯранд ва онҳо асосан бо вайрон кардани хусусияти системавӣ дар тартиб додани манъкуниҳои ҳуқуқӣ-ҷиноятӣ ва аксаран бо номувофиқатии яке ба дигаре, рух медиҳанд.
Вобаста ба камбудиҳои ҷойдошта дар Кодекси ҷиноятии амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, мехостем ба якчанд масъалаҳо равшанӣ андозем.
Пеш аз ҳама бояд қайд намуд, ки мувофиқи муқаррароти моддаи 6 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳар шахсе, ки ҷиноят содир намудааст, бояд таҳти ҷазо қарор гирад ё нисбати ӯ чораҳои дигари дорои хусусияти ҳуқуқии ҷиноии дар ҳамин Кодекс пешбинишуда татбиқ гардад. Барои амали намудани ин меъёри Кодекси ҷиноятӣ мақомоти таҳқиқи ибтидоӣ, тафтишоти пешакӣ, судҳо, прокуратура ва дигар мақомоти ҳифзи ҳуқуқ амалиётҳои зиёде мегузаронанд ва нисбати ҳар як категорияи ҷинотяти содиршуда чораҳои ҳуқуқӣ ҷиноятиро истифода мекунанд. Ба шахсоне, ки гуноҳи онҳо дар содир намудани ҷиноят исбот мегардад ҷазо таъин мегардад. Мақсадҳои таъин намудани ҷазои ҷиноятӣ мутобиқи Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон – ин барқарор намудани адолати иҷтимоӣ, ислоҳи маҳкумшуда ва пешгирии содир гардидани ҷиноятҳои нав мебошад.
Албатта ба шахсе, ки адои ҷазо карда истодааст, махсусан ба шахсе, ки дар колонияҳои ислоҳӣ нигоҳ дошта мешавад, барои таъмини моддии ин маҳкумон давлат маблағи муайянро сарф мекунад. Аммо чӣ тавре маълум аст, ба ислоҳи шахсони ҷинояткор ва ба роҳи рост ҳидоят намудани онҳо бисёр омилҳо мусоидат менамоянд, аз он ҷумла муҳити атроф. Шахсе, ки ҷинояти дараҷаи начандон вазнин содир мекунад, ҳангоми адо намудани ҷазо ва нигоҳ доштани ӯ дар муассисаҳои ислоҳӣ мумкин аст ба таъсири манфии он маҳкумшудагоне гирифтор гардад, ки ҷиноятҳои нисбатан вазнинтар содир намудаанд, ки ин ҳолат метавонад ба ислоҳ минбаъдаи ӯ ва пешгирии содир кардани ҷиноятҳои нав ва ба пас аз адо намудани ҷазо низ монеъаҳоро эҷод кунад. Аз ин рӯ бо мақсади фарқият гузоштани шахсоне, ки кирдоре содир менамоянд, ки хусусият ва дарҷаи он аз хусусият ва дараҷаи ҷиноят камтар аст, пешниҳод менамоем, ки мафҳуми «кирдори ҷиноятӣ» дар Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил гардад.
Далели хеле назаррас дар ҷорӣ намудани «кирдори ҷиноятӣ» ин аст, ки ҷавобгарии ҷиноятӣ барои кирдори ҷиноятӣ набояд боиси доғи судӣ гардад, ки оқибатҳои манфии он маълум аст. Барои маҳкумшудагон, онҳо пеш аз ҳама, бевосита бо кор дар оянда таъмин шудани онҳо ва барои давлат бошад, бо зарурати назорати собиқ маҳкумшудагон аз ҷониби нозироти корҳои ислоҳӣ ва намояндагони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ алоқаманд мебошанд. Доғи судӣ метавонад ба фарзандон ва хешовандони маҳкумшуда аз ҷиҳати қобилияти дохил шудан ба муассисаҳои таълимии бонуфуз, дарёфти кор ва ғайра таъсири манфӣ расонад.
Ҷорӣ намудани институти «кирдори ҷиноятӣ», албатта, тартиботи соддакардашудаи мурофиаи судиро берун аз доираи парвандаи ҷиноӣ талаб мекунад. Дар ин ҳолат, саъю кӯшишҳои асосӣ бояд ба татбиқи тартиботи оштӣ кардан равона карда шаванд. Ин хароҷоти моддӣ ва инсониро дар ин намуди парвандаҳо ба таври назаррас коҳиш медиҳад.
Тағироти пешниҳодшуда бояд ба таъмини тавозуни қувва ва воситаҳое, ки барои тафтиши ҷиноятҳо, таносуби онҳо бо зарари расонидаашон заруранд, равона карда шаванд. Ҷойгир намудани «кирдори ҷиноятӣ» аз рӯи ҷиноятҳои начандон вазнин ба категорияи алоҳида бори гарони кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва судҳоро коҳиш медиҳад ва ҳамзамон кӯшишҳои ошкор, тафтиши ҷиноятӣ ва тафтиши судии минбаъдаи ҷиноятҳои хавфноктарро, пурзӯр мекунанд.
Масалаи дигаре, ки такмили Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистионро талаб мекунад – ин мавҷуд набудани меъёре, ки дар он мафҳумҳои дар Кодекси ҷиноятӣ истифодашуда шарҳ дода шуда бошанд. Мавҷуд набудани шарҳи умумии меъёрҳои қонуни ҷиноятӣ ё ин ки мавҷуд набудани шарҳи пурраи онҳо, дар амал татбиқ намудани ин меъёрҳоро хеле душвор намуда, ҳангоми амалӣ намудани ҷавобгарии ҷиноятӣ хатогиҳоро ҳам дар вақти тафтишоти пешакӣ ва ҳам дар вақти тафтиши судӣ ба вуҷуд меорад. Масалан дар Кодекси ҷиноятӣ мавҷуд набудани шарҳи баъзе аз мафҳумҳо ба монанди, зарари назаррас, оқибатҳои вазнин, вазифаҳои маъмурӣ ва хоҷагӣ, вазифаҳои ташкилӣ ва амрдиҳӣ, хизматчии давлатӣ, зарари ҷиддӣ, ҷиноятҳои коррупсионӣ, ҷиноятҳои эктсремистӣ, ҳангоми татбиқ намудани ҷавобгарии ҷиноятӣ мушкилиҳои зиёдро ба вуҷуд меоранд.
Сифати ҳуқуқтатбиқнамоӣ аз мавҷуд будани шарҳҳое, ки муқарраротҳои дар қонун мавҷуднабударо пурра мекунанд, вобастагии калон дорад. Ин бори дигар онро собит менамояд, ки шарҳи ҳуқуқӣ яке аз самтҳои муҳими техникаи ҳуқуқӣ боқӣ монад.
Аз ин лиҳоз чунин пешниҳод менамоем, ки ба Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон моддаи нав ҷорӣ карда шавад, ки дар он шарҳи мухтасари баъзе аз мафҳумҳое, ки дар Кодекси ҷиноятӣ истифода шудаанд, пешбини шуда бошад.
Масъалаи ниҳоие, ки мо мехоҳем баррасӣ намоем – ин истифодаи ҷазоҳои алтернативии бо маҳрум сохтан аз озодӣ алоқаманд набуда ва пасттар намудани мӯҳлати ҷазои маҳрум сохтан аз озодӣ мебошад. Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси ворид намудани тағйирот ва иловаҳои солҳои охир самти худро ба сӯи гуманизатсияи (инсондӯстии) меъёрҳои ҳуқуқӣ-ҷиноятӣ майл намуда истодааст. Вале бо дар назардошти ин, ҳоло ҳам баъзе норасоиҳо дар ин самт ба чашм мерасанд.
Қайд намудан бамаврид аст, ки солҳои охир тадқиқотҳои зиёди назариявию амалиявӣ оиди норасоиҳои маҳрум сохтан аз озодӣ ба сомон расида истодааст. Оқибатҳои манфии ин намуди ҷазо дар намуди дар оянда бо кор таъмин намудани маҳкумшуда ва мутобиқшавии иҷтимоии онҳо, ифода мегардад. Сиёсати ҳуқуқи ҷиноятии давлатҳои демократӣ дар даҳсолаҳои охир ҷазоҳои алтернативии маҳрумият аз озодиро афзалтар донистанд. Аксар мутахассисони соҳаи адлияи ҷиноӣ зидди истифодаи васеи маҳрумият аз озодӣ буданд. Дар бисёр кишварҳо истифодаи ҷазоҳои алтернативӣ, ба ғайр аз ақидаҳои инсонпарварона, ба далелҳо оид ба паст намудани сарфаи арзиши нигоҳ доштани маҳкумон дар ҷойҳои маҳрумият аз озодӣ асос ёфтаанд. Инчунин, ҳангоми ҳар чӣ бештар татбиқ намудани маҳрум сохтан аз озодӣ ногузир масъалаҳои риояи ҳуқуқҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва дигар ҳуқуқҳои инсон ба вуҷуд меоянд.
Ҳангоме, ки сухан оиди ҷазоҳои алтернативӣ меравад, бешубҳа пеш аз ҳама ҷазои ҷарима рӯи кор меояд. Ҷарима мувофиқи Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ситонидани маблағи пулие мебошад. Татбиқи ҷазои ҷарима он мақсадҳоеро дорад, ки дигар ҷазоҳо низ доранд. Ҷарима на танҳо ба ҳадафҳои пешгирии умумӣ ва махсус, ислоҳи гунаҳгор, балки мақсади барқароркунии адолати иҷтимоиро пайгирӣ менамояд. Табиист, ки ҷарима аз дигар намудҳои ҷазо дар таносуби маҷбуркунӣ, тарбия аз мундариҷаи худ ва мутобиқан бо роҳҳои гуногун ба мақсадҳои ҷазо расидан, фарқ мекунад.
Бо дарназардошти он, ки қонунгузор ҷазои ҷаримаро дар номгӯи намудҳои ҷазо дар мадди аввал гузоштааст, он бояд яке аз чораи таъсирбахштарин ба шахсе, ки ҷинояте содир намудааст, ки ба категорияҳои вазнин ва махсусан вазнин дохил намегарданд, бошад. Яке аз роҳи тахсирбахшии ҷарима ба шахси гунаҳгор ин муқаррар намудани ҷаримаи «чандкарата» мебошад. Дар ин ҳолат шахс чанд қадар зарари моддӣ расонидааст ҳамон миқдор ё аз вай чанд баробар зиёдтар ҷарима карда мешавад, ки ин албатта ба ҳолати моддии вай зарари назаррас мерасонад. Ин ҳолат бешак ба ӯ дар оянда содир накардани ҷинояти нав таъсири хуби пешгирикунанда мебахшад. Албатта ҷарима ба сифати ҷазои асосӣ бояд зиёддтар ба ҷиноятҳое муқаррар карда шавад, ки онҳо бо расонидани зарари моддӣ алоқаманд мебошанд.
Аз ин лиҳоз чунин пешниҳод менамоем, ки барои хубтар ва босамар ноил гаштан ба мақсадҳои ҷазо ва таъсирбахшии он ба шахси гунаҳгор, бояд ба моддаи 49 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҷазои ҷаримаро муқаррар кардааст, илова ворид гардида, ба ғайр аз ҷаримаи андозадор истифодаи ҷаримаи «чандкарата» низ, ҷорӣ карда шавад. Инчунин мӯхлати ҷазои маҳрум сохтан аз озодӣ дар моддаи 58 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон пастар муқаррар карда шавад.
Бо дар назардошти гуфтаҳои боло, дар мавриди пешниҳод намудани тағйироту иловаҳо ба Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, саволе ба вуҷуд меояд, ки афзалият дар ин ҳолат ба чӣ дода мешавад: ба қабули Кодекси ҷиноятии нав ва ё ба қабули тағйиротҳо ба он, инчунин кадом маҳакҳо барои ҳалли ин масъала бояд ба асос гирифта шаванд? Чунин ба назар мерасад, ки ин он ҳолате мебошад, ки посух ба он аз рӯи шумораи камбудиҳои дар Кодекси ҷиноятӣ муайяншуда муайян карда мешавад, яъне агар шумораи онҳо ба сифат мубаддал нагарданд, ин ҳолат қабул намудани Кодекси ҷиноятии навро тақозо мекунад.
Фирдавс МИРЗОАҲМАДОВ,
номзади илмҳои ҳуқуқшиносӣ,
устоди факултети ҳуқуқшиносии ДМ
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед