Бештар аз се моҳи охир дар чанде аз гузаргоҳҳои зеризаминии гӯшаҳои мухталифи пойтахт занону кӯдаконеро, ки ба талбандагӣ машғуланд, мушоҳида мекардам. Ҳанӯз аз сардиҳои фасли зимистон ва ҳамон гуна дар рӯзҳои салқину гарми баҳорӣ рӯйи коғазпорае болои замини сард нишаставу рӯз то бегоҳ талбандагӣ кардани кӯдакони бешумор ва чун назоратгар ҳузур доштани заноне бароям аз муҳимтарин масоиле шуд, ки бояд атрофаш ҳарф занам.

Ҳафтае қабл дар саҳни “Боғи Аҳмади Дониш”-и шаҳри Душанбе ҳамроҳи як дӯстам машғули таҳрири кори хатми донишҷӯияш будем. Духтарбачаи лӯлитабори тақрибан 9-10-солае назди ду ҷавондухтаре, ки дуртар аз мо менишастанд, истода, исрор меварзид, то барояш пул диҳанд. Домани духтарро ба қавле раҳо намекард. Аммо пас аз муддате талабу исрор дид, ки суде ба даст намеояд, ба сӯйи мо шитофт. Аз назди мо бо дасти холӣ баргашту рафт. Ин саҳнаи аввал буд.

Дар назди бинои Сирки давлатӣ ду гузаргоҳи зеризаминӣ аст. Дар ҳарду ҳам шумораи муайяни занону кӯдаконеро метавон дид, ки ҳамарӯза бо талбандагӣ машғуланд. Дар гузаргоҳи зеризаминии ҷониби маҳаллаи Гулистон тақрибан се моҳ мунтазам занеро мушоҳида мекардам, ки ҳамроҳи кӯдаки хурдсоле рӯйи замини сард менишасту оромона мунтазири кӯмаки роҳгузарон буд. Ҳар боре, ки мегузаштам, қадри имкон кӯмакаш мекардам ва медидам, ки дигарон ҳам нимхаму нимрост шуда, аз назди зан мегузаштанд. Тақрибан ҳафтае чор-панҷ маротиба медидамаш. Кӯдаки дар канордоштааш тақрибан 4-5 сол дошт. Ӯ низ гоҳе рӯйи замини сард ва гоҳе дар бағали зан менишасту бо интизории ба даст овардани кӯмаке ба роҳгузарон дида медӯхт. Зоҳиран модару фарзанд буданд. Ҳамин чанд шабу рӯзи охир дар миён наменамуданд, вале боз барои дарёфти ризқу рӯзияшон ба “коргоҳ”-ашон баргаштанд. Ин зан ва он кӯдак аз табори лӯлиён нестанд. Маҳз ҳамин паҳлуи масъала водорам кард, чанде ибрози андеша намоям. Зану кӯдаки тоҷик гадоӣ мекунад. Ин саҳнаи дуввум буд.

Дидани ин саҳна ҳар бор ба андеша водорам мекард. Ростӣ, қаблҳо фарқе ҳам намегузоштам, ки ба кадомаш хайре кунаму ба кадомаш на. Чун дар фаҳмиши суннатии мардуми мо ин ақида то ҳанӯз устуворӣ дорад, ки “Ба ҳар касе ҳам бошад, хайр кун. Муҳимаш ин ки ба хотири Худо бошад”. Ва ҳамин таълимоту фаҳмишҳо ба хато дар тафаккури аксари наслҳои ҷомеа таҳвил шудааст. Вале дурусту мантиқитар ин аст, ки аввал бубинем, ки ниёзманд аст ё не, баъд кӯмак кунем. Ҳатто таълимоти воқеӣ ва дурусти мазҳабӣ ҳам инро таъкид мекунанд.

Кӯдаконро дар баробари наврасону ҷавонон насли ояндасози миллату давлат медонем. Ҳар бори дидани ин манзараҳо суолҳои зиёде дар сарам ба чарх задан оғоз мекунанд. Чаро “насли ояндасози миллат” гадоӣ мекунад? Ояндасоз бояд гадоӣ кунад ва оё ӯ бо ҳамин шеваи зиндагӣ ва фаҳмиш ояндасозӣ мекунад? Агар ҳа, пас бо ин шева набояд ояндаи мутараққӣ ва дурахшони ҷомеаро интизор шавем. Агар не, пас чораи мушкилро имрӯз биандешем, то барои бунёди ояндаи шукуфону дурахшони хеш хиштҳоро муносибу дуруст бигзорем.

Ин ки мардуми лӯлитаборро талбидан одати қавмияшон аст, ҷойи баҳсу ҳарф нест. Аммо гадоӣ одати миллати тоҷик набуду нест! Пас ин ҳолатҳоро аз куҷо сарзада бидонем? Шароити зиндагӣ душвор аст ва чорае ҷуз талбидан надорем?

Гузаргоҳҳои зеризаминии назди маркази савдои “Садбарг”-у бозори “Саховат”-ро ҳам рӯзе холӣ аз кӯдакони талбанда дидан имкон надорад. Кас надонад, гумон мекунад, ки ҳамин ҷо шабашонро рӯз мекунанду рӯзашонро шаб. Аз домони роҳгузарон кашидану талаби маблағе кардани кӯдакон дар ин ҷойҳо ҳам хеле зиёд ба чашм мерасад. Гоҳе хархаша ва баҳсу мунозираи бархе аз сокинонро бо ин кӯдакон ва занони талбандаи гузаргоҳҳои зеризаминӣ ҳам дидан аз эҳтимол дур нест. Зоҳиран ба назар чунин мерасад, ки бархе аз мардум ҳам бо ин мубориза бурдан мехоҳанд. Воқеан ин зуҳурот арзандаи муқовимат карданро доранд. Албатта, муқовимат на бо шахсиятҳо, балки муқовимату мубориза бо афкору фаҳмиши талбандагӣ лозим аст.

Ин масъала ҳанӯз бори аввал нест, ки баррасӣ ва расонаӣ мешавад ва аз эҳтимол ҳам дур нест, ки охирин бор ҳам набошад. Чун ба назар мерасад, ки талбандагӣ дигар чун раванди табиии зиндагӣ гашта истодааст. Аниқтараш дар миёни гурӯҳи маҳдуде аз аҳли ҷомеа ин “вабо” паҳн гаштааст. Бо вуҷуди оне, ки ин одат як муҳити маҳдудро фаро мегирад, таъсираш аз маҳдудиятҳо фаротар меравад. Чӣ гуна? Дар ҳар масъалае ҳам ҳамин паҳлуро аксаран ба назар мегирему мисол меорем. Вақте ки хориҷие ба Ватани мо меояд ва мебинад, ки кӯдаке бо чеҳраи тозаи тоҷикона машғули гадоист... Ин ҷо сухан сари обрӯ ва эътибори миллӣ меравад.

Ҳоло дар мавриди саломатии кӯдаконе, ки рӯзҳои дароз ба ин “кор” машғуланд, биандешем. Натиҷа чӣ ва чӣ гуна метавонад бошад? Кӯдакон бо соатҳои дароз дар сари роҳу кӯчаҳо нишастану талбандагӣ карда, оё ба саломатии хеш таъсири манфӣ намерасонанд? Насли бемору маъюб метавонад созандаи ояндаи дурахшон ва ҷомеаи солим бошад?

Албатта, ки ҳифзи саломатӣ ва рушди дурусти кӯдак дар маркази таваҷҷуҳи доимии Ҳукумати кишвар қарор дорад, зеро саломатии аҳолӣ ва хусусан насли наврас яке аз омилҳои муҳими таъмин намудани ояндаи миллат, бехатарии давлат ва рушди ҷомеа арзёбӣ мегардад. Дар ин росто, ҳуҷҷатҳои зиёди барномавии соҳавӣ амалӣ шуда истодаанд. Акнун ниёз аст, ки санадаҳои меъёрӣ-ҳуқуқии ба ин масъалаҳо дахлдошта низ таҷдид шаванд ва назорат дар самти амалигардонии онҳо аз тарафи Ҳукумати кишвар ва мақомоти масъул боз ҳам қавитар гардад. Дар кӯчаву хиёбон то ба ҳанӯз ба беҳудагардиву талбандагӣ машғул шудани шумораи зиёди кӯдакон баёнгари онанд, ки санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқии болозикр ва амсоли онҳо ба таври бояду шояд дар амал татбиқ намешаванд.



Имрӯз дар кишвари мо дар баробари ташаббус ва иқдомоти мунтазами Ҳукумати мамлакат баҳри таъмини ҳаёти осоишта махсус барои занону кӯдакон ташкилоту созмонҳо ва иттиҳодияҳои ҷамъиятиву байналмилалии зиёде амал мекунанд. Ниҳоди махсуси давлатие бо номи Ваколатдор оид ба ҳуқуқи кӯдак дар Тоҷикистон ҳам дорем, ки метавон аз сомонаи ин ниҳод матолиби бешумореро ба даст овард, ки дар бораи танзиму риояи ҳуқуқи кӯдакон дар кишвар ва фароҳам оварда шудани имкониятҳои рушди онҳо қисса мекунанд. Факту рақам ва таҳлилҳое, ки аз оворагардӣ ва ба ҷинояткорию талбандагӣ машғул шудани кӯдакони кишвар ҳарф мезананд, низ вохӯрдан имконпазир аст. Аммо дар аксари матлабҳои нашршудаи ин сомона наметавон дар мавриди андешидани чораҳои мушаххаси муассир ва дарёфту пешниҳоди роҳи ҳалли мушкили мавриди назар – талбандагии кӯдакон иттилои тозае ба даст овард.

Хазинаи кӯдакони СММ (ЮНИСЕФ) дар Тоҷикистон низ фаъолияташро махсус ба ҳаёти кӯдакон нигаронидааст ва ҳамасола барои беҳтар намудани нишондиҳандаҳо оид ба занону кӯдакон дар доираи барномаҳои ТрансМонӣ ва Tojinfo аз ҷониби ташкилот ёрӣ расонида мешавад. Аз тарафи дигар, ин ташкилот ба омода кардани гузоришҳои таҳлилии кишвар оид ба мушкилоти занону кӯдакон низ машғул мешавад. Аммо ба назар мерасад, ки ин гузоришҳо ҳам ба таври бояду шояд дастрас ва расонаӣ намешаванд.

Дар баробари инҳо даҳҳо ташкилоту муассисаҳои сатҳи ҷумҳуриявию байналмилалие дар кишвар фаъолият доранд, ки барои таъмини ҳаёти осоишта ва риояи ҳуқуқи кӯдакон кор мебаранд. Гузориш ва ҳисоботе, ки ташкилоту муассисаҳои дахлдор аз натиҷаи фаъолиятҳояшон давра ба давра расонаӣ мекунанд, аксаран аз дастгириву кӯмакҳои молиявию маънавӣ ва озуқаворӣ барои кӯдакони ниёзманди минтақаҳои гуногуни кишвар маълумот медиҳанд. Аммо хеле кам ва ҳатто дар бархе нашрияҳои семоҳаву шашмоҳа ва солномаҳои ниҳоду муассиса ва ташкилоту созмонҳои оид ба ҳуқуқи кӯдак дар кишвар тамоман вуҷуд надоштани масълагузорӣ дар мавзӯи талбандагии кӯдакон дар Тоҷикистонро метавон мушоҳида кард. Яъне аз оне, ки ниҳодҳои дахлдор дар ин бора ё кам ҳарф мезананд ва ё бархе тамоман чизе намегӯянд, метавон хулоса кард, ки барои он ҷониб ин масъала чандон муҳим нест.

Сазовор аст бидонем, ки вобаста ба хусусиятҳои ҷисмонию равонӣ ва ҳифзи манфиати беҳтарини кӯдакон қонунгузории кишвар баъзе талаботи махсусро пешбинӣ кардааст. Аз ҷумла, синну соли ба кор қабул намуданро Кодекси меҳнати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз понздаҳсолагӣ муқаррар намудааст. Дар ҳолатҳои истисноӣ кӯдаконе, ки ба синни чордаҳ расидаанд ва инчунин кӯдаконе, ки ба синни чордаҳ нарасидаанд дар театрҳо, ташкилотҳои банаворгирии кино, консертҳо, сиркҳо ва дигар ташкилотҳои эҷодӣ бе зарар расонидан ба саломатӣ ва инкишофи маънавӣ метавонанд шартномаи меҳнатӣ банданд. Вале оё талбандагии кӯдакон дар кӯчаву гузаргоҳҳои зеризаминӣ ба саломатӣ ва инкишофи маънавии онҳо зарар намерасонад? Ин суолест барои андеша.

Қонунгузорӣ барои кӯдакон давомнокии вақти кӯтоҳи корӣ муқаррар кардааст, ки барои кормандони аз шонздаҳсола то ҳаждаҳсола на зиёда аз 35 соат дар як ҳафта, барои кормандони аз чордаҳсола то шонздаҳсола на зиёда аз 24 соат дар як ҳафта мебошад. Барои таълимгирандагони муассисаҳои таълимӣ, ки якҷоя дар давраи соли таҳсил кор ва таҳсил мекунанд, аз шонздаҳсола то ҳаждаҳсола 3,5 соат дар як рӯз ва аз чордаҳсола то шонздаҳсола 2,5 соат дар як рӯз мебошад.

Ҳоло акнун пеши рӯ биёрем. Кӯдаконе, ки дар кӯчаву хиёбон ба талбандагӣ машғуланду рӯзи дароз рӯйи замини сард нишаста аз ҷой намеҷунбанд, аксаран чанд сол доранд? Оё кӯдакони то 14-соларо, ки қонунгузорӣ муайян кардааст, дар ҳолати чунин “кор” вонамехӯрем? Вомехӯрем. Ва аксаран ҳам баръакси муқаррароти қонунгузории кишвар кӯдакони то синни 14-солаанд. Ҳамин паҳлуи масъала кофист, ки барои аз байн бурдани ин зуҳуроти зишт дар миёни кӯдакон иқдом гирифта шавад.

Ҳоло фақат пешниҳоди ҳамин суол кофист, ки мавзӯъро ба охир расонем. Тоҷикистон барои муборизаи шадид бо терроризму экстремизм иқдомоту тасмимҳои ҷиддие гирифта буд, ки то имрӯз натиҷаҳои хеле ҳам назаррас ва намоёнеро ба бор овард. Ҳатто аз таҷрибаи Тоҷикистон як қатор кишварҳои дуру наздик ҳам дар ин самт истифода карданд. Вале дар самти мубориза бо талбандашавии насли навраси миллат чаро натиҷаи мусбат ба даст намеорем? Оё ин масъала магар наметавонад барои ҷомеа ва миллату давлати Тоҷикистон ҳаддалимкон 50% хатари экстремизму терроризмро дар пай дошта бошад?