Абарқудратҳо ба хотири зери султаи худ нигоҳ доштани кишварҳои осиёӣ ва махсусан, давлатҳое, ки аксари бошандагони онро мусалмонон ташкил медиҳанд, аз бовару эътиқоди мардумон кор мегиранд ва аз ин роҳ мардумро зери фишор қарор дода, аз таъсис намудани ҳукумат ва режимҳои динмеҳвар кор мегиранд, ки сабаби вопасгароӣ ва бебандуборӣ дар ҷомеаҳои мусалмоннишин гардидааст. Маълум аст, ки бартарият бахшидан ба табақаи рӯҳоният ва тавсеа додани таассубу хурофот мардумонро аз донишҳои илмиву воқеӣ дур нигоҳ медорад ва сафи нодону ҷаҳолатписандро дар ҷомеа меафзояд.

Исбот шудааст, ки дар асри 18 аврупоиён ба пешрафтҳои чашмгире ноил гаштанд, ки асоси онро дониш, пажӯҳиш ва маърифати илмӣ ташкил мекард. Ин кишварҳо ақлгароиро ҷойгузини суннатгароӣ намудаанд ва бори дигар зина ба зина арзишҳои то ин замон дар фарҳангашон бударо таҷдиди назар намудаанд ва ин асрро қарни рӯшангароӣ ва қарни хирад ном бурдаанд. Маҳз аз ҳамин марҳилаи рӯшангароӣ дар Аврупо уфуқҳои наве боз мешаванд, ки муҷиби рушди бемайлони ин кишварҳо гардида, онҳоро ба сатҳи тамаддуни имрӯзии башар мерасонанд. Минбаъд аврупоиён танҳо бо хирад ва донишҳои илмӣ такя намуда, илмро меҳвари асосии ҳалли мушкилоти иқтисодӣ, сиёсӣ ва иҷтимоии хеш қарор доданд.

Аммо ин қарнҳо кишварҳои шарқи мусалмонӣ на танҳо ба рӯшангарӣ нарасидаанд, балки дар ҳоли ҷаҳли мураккаб ва хурофоти мазҳабӣ ба сар бурданд. Ҳамин аст, ки ба осонӣ мустамликаи давлатҳои аврупоӣ гаштанд.

Вале имрӯз баъзе коршиносону муҳаққиқон дар ин боб кишварҳои мустамликакунандаро интиқод мекунанд. Доду бедод аз дасти ғосибон мегӯянд, ки онҳоро ба ғорат бурдаанд. Боре ин суолро матраҳ намекунанд, ки чаро ин кишварҳо зери бори мустаъмира рафтанд ва сарафкандаву дастнигар боқӣ мондаанд? Чаро натавонистаанд дар баробари онҳо қад алам кунанд ва забардасту фотеҳ бошанд?

Албатта сабаби аслӣ он буд, ки ғарбиён ба ақлу хирад ва илм такя намуданд. Вале шарқиён, махсусан мусалмонон бо таассубу хурофот такя намуда, ба шикаст мувоҷеҳ шуданд.
Замоне ки аврупоиён ақл ва илмро мояи асосии пешрафту қудрат қарор доданд, дар кишварҳои шарқи мусалмонӣ рӯҳониён масири дигареро барои зиндагии ҷомеа думболагирӣ карданд, ки онро метавон чи дар Бухорои амирсолор ва чи дар хонадони қочориён ва дигар султаҳои кишварҳои шарқи мусалмонӣ мушоҳида намуд. Онҳо хурофотро ба либоси илм дароварданд ва дар фаҳмиши илм на фаҳмиши илми аврупоӣ, балки фаҳмиши динии онро таблиғ намуда, беҳбуд, пешрафт, такомул ва тараққии ҷомеаро ба дасти қувваҳои мовароутабиа супориданд ва онро илми илоҳӣ таъбир карданд.

Табақаи рӯҳоният ба ҷои аз роҳҳои ақлонӣ роҳ гирифтан, дар баробари вазъияти мавҷуда ҳамаро ҳаволаи қазову қадар намуданд ва ҷомеаро таслим дар баробари ҳама гуна қувваи беруна карданд. Ҷаҳлу хурофоти мазҳабӣ суннати қазову қадар ҷонишини хираду шуур интихобу ирода ва мубориза шуданд, ки ҳамаи инҳо аз мағзи ноқиси табақаи рӯҳоният таровиш карда буд ва дар аввалин ҳуҷуми бегонагон ин кишварҳо зери бори истеъмо рафтанд. Мутаассифона, табақаи рӯҳонӣ ба ҷои ин ки вазъияти воқеиро таҳлил намоянд, боз талабашон аз неруҳои мовароӣ ин буд, ки худоё ту амволи онҳоро нобуд кун, барои онҳо сахт гир, ту ба онҳо тарсу азобро фурӯ биёвар, онҳоро пароканда кун ва амсоли ин. Ин гуна роҳи муборизаро дар давлатҳои зери мустамликарафтаи шарқи мусалмонӣ метавон ба осонӣ мушоҳида намуд.

Бояд таъкид кард, хурофоту таассуб, ки аз мағзи табақаи рӯҳоният берун омадааст, ҳамеша ва дар ҳама замон боиси вопасгароӣ ва бебандубории кишварҳои Шарқ гардида, афкори пешқадаму рӯшангаронаи мутафаккирон мавриди ҳамла қарор гирифтааст. Рӯшангарон ва нафароне, ки хирадро масири асосии пешрафти башар ҳисобидаанд, мавриди бархӯрди шадид қарор гирифта, барчаспҳое аз қабили муртаду кофар ба онҳо зада шудааст, ки дар маҷмӯъ раванди хирадгароиро ба шикаст мувоҷеҳ намудааст.

Аз ҷумла, бузургмардоне ба мисли Закариёи Розӣ, ки китобҳояшро дар пиронасариаш ба сараш кӯбида, чашмонашро нобино намуданд ва онҳоро олудаи куфру бидъад эълон намуданд ва сӯхта нобуд карданд. Ибни Сино, ки бузургтарин мутафаккири ҷаҳони ислом ба ҳисоб меравад ва осори зиёди ӯ ба забонҳои лотинӣ нашр шуда, ба ҳайси китоби дарсӣ муддате дар донишгоҳҳои урупоӣ пазируфта шуд, ба куфр айбдор мешавад ва дар соли 555 ҳиҷрӣ бо амри Халифа китобҳояш сӯзонида мешаванд. Ба ин монанд метавон ҳазорон мисол зад. Ҳамин тавр, дар кишварҳои мусалмоннишини минтақаи Шарқ донишмандон, озодандешон, хирадпешагон ҳамеша мавриди таъқибу озор қарор гирифта, ҳазорон навъ барчасп ба онҳо зада шудааст. Ҳамин аст, ки ин кишварҳо ҳамеша ва махсусан, дар асри навин дастнигари кишварҳои дигар монданд.

Чунин бармеояд, ки сабаби вопасгароии кишварҳои минтақа дар динмадорӣ ва тарвиҷи ҷаҳл ва таассубу хурофот аст, ки ин мардумро дар ҳоли навмедӣ, нигаронӣ ва бебандуборӣ қарор додааст. Кунун замони он аст, ки ин кишварҳо бори дигар таърихи хешро таҷдиди назар кунанд ва авомили боздорандаву монеи рушдро дуруст тарҷеҳ диҳанд ва пеш аз ҳама худро бо донишҳои навини илмиву фановарӣ мусаллат намуда, ҷомеаи хешро аз роҳи ақлу хирад созанд. Имрӯз ҳам ин кишварҳоро зарур аст, ки ба хотири таъмини рушди бемайлони кишварҳои хеш аз хирадсолорӣ, дунявият ва донишҳои муосири башарият истифода намуда, илмро маҳаки асосии ҷомеаи хеш қарор диҳанд. Бо тарвиҷи аҳзоби динӣ ва мутлақ кардани арзишҳои эътиқодӣ ба ҷое нахоҳанд расид ва бо ҳараҷу мараҷу даъвиҳои мазҳабӣ ҳамдигарро мавҳ хоҳанд кард.

Исомиддин ШАРИФЗОДА, муҳаққиқ