Зардушт писари Поурушасп аз қабилаи Спитам аст. Соли таваллуд ва ҷои зисти ӯ аниқ нест. Модом ки “Авесто” дар Ориёи шарқӣ, яъне дар Осиёи марказӣ, дар сарзамини тоҷикон навишта шуда бошад, пас Зардушт низ дар ҳамин сарзамин ба дунё омадааст. Модараш Дуғдова аз Роғ буд, ки дар Афғонистон воқеъ гардидааст. Ватани Зардушт Суғду Бохтар ба шумор меравад, ки тахминан дар охири асри VII пеш аз мелод умр ба сар бурдааст. Асосгузори таълимоти нав - Зардушт кӯшиш мекард, ки идеологияи ягонаи ҷамъияти ғуломдориро бунёд созад ва бо ин роҳ қабилаҳои ориёиро ба ҳам муттаҳид намояд.

Зардушт дар бораи худ дар “Готҳо” ҳамчун корманди дин, руҳонӣ маълумот додааст. Тахминан дар 30-33-солагӣ ӯ худро паёмбар эълон карда, барои тарғибу ташвиқи яккахудоӣ кӯшиш менамояд. Воқеаи паёмбар гардидани Зардушт дар “Готҳо” хеле хуб инъикос шудааст. Як гуфтаи ӯ аз Ясно ҷолиби қайд аст: “То даме ки қувва ва имконият дорам, ман одамонро таълим медиҳам, ки ба сӯи хақиқат ва ростӣ раванд.” Лекин ҳақиқати ҳоли зиндагӣ паёмбарро ба он хулоса овард, ки хилофи ҳама некиҳо бадиҳо вуҷуд дорад.

АҲУРАМАЗДО ВА АНГРАМАЙНУ

Дар вақти яке аз мулоқотҳо ҳамроҳи Аҳурамаздо (Ҳурмузд) душмани ӯ Анграмайну (Аҳриман) пайдо мешавад. Аз ин ҷо, мувофиқи таълимоти Готҳо дар олам ду ҷавҳари ҳамзод - Ҳурмузд ва Аҳриман вуҷуд дорад, ки ҳам дар аъмоли заминию ҳам осмонӣ ва масоили офариниши олам қудрати баробар доранд. Ҳурмузд ҳама чизи хубу некро, Аҳриман ҳама чизи баду палидро офаридаанд. Зуҳури паёмбарии Зардушт аз рӯи сарчашмаҳои паҳлавӣ шабоҳате ба меъроҷи паёмбари мусулмонон-ҳазрати Муҳаммад дорад. Аз сарчашмаҳои динии мусулмонӣ низ бармеояд, ки Расули Акрам ба олами улвӣ расида, ҳангоми суҳбат бо Оллоҳ 99 ҳазор калому ҳикмат ва асрори ғайбро омӯхтааст. Ва ҷои шубҳае нест, ки ба олами лоҳут расидани Зардушт ва “Авесто”-ву “Занд”-ро омӯхтани вай дар давраҳои минбаъда ба дини мусулмонӣ роҳ ёфта, ойини ростиву накӯкориро дар китоби муқаддаси “Қуръон” тақвият бахшидааст. Замоне ки Зардушт зуҳур намуда, даъвои паёмбарӣ кард, миёни қавму қабилаҳои сарзамини Бохтар парастиши оташ, буту санамҳо, офтобу моҳу ситораҳо ва ҳайвоноти мухталиф ҷой дошт. Ҳадафи тарғиби яккахудоӣ пеш аз ҳама муттаҳид сохтани қавму қабилаҳои ориёии шаҳрнишину муқимӣ буд, ки зинаи ибтидоии инкишофи ҷомеаро паси сар намуда, ба тарзи зиндагии нисбатан баландтар - чорводорию зироаткорӣ, косибию ҳунармандӣ, тиҷорату муомилот рӯ меоварданд ва деҳкадаву шаҳристонҳо обод мекарданд. Аслан номи Аҳурамаздо аз қисматҳои “Аҳура” - сарвар ва “Маздо”- доно таркиб ёфта, маънои сарвари доноро ифода мекунад. Ангромайну бошад, “Ангро”- бад ва “Майну” – андеша, яъне ба маънои бадандеш омадааст.

ЧОР УНСУРИ МУҚАДДАС

Дар ойини зардуштӣ макрӯҳ сохтани унсурҳои муқаддас – оташ, об, хок ва ҳаво гуноҳи азим ба шумор мерафт. Ҳатто ба об партофтан, дар оташ сӯзонидан ва ба хок супоридани ҷасади одамон манъ шуда буд. Фаро расидани марг ва бемориро одатан ба кирдори Аҳриман нисбат медоданд ва намехостанд аз нафаси бади он аносири муқаддас олуда гардад. Парастиши оташ ҳамчун рамзи нур, равшанӣ, фурӯзон нигоҳ доштани оташи дайру оташкадаҳо маълум гардид. Тадқиқотҳои бостонию археологӣ нишон медиҳанд, ки яке аз сабабҳои оташпараст ва офтобпараст шудани ориёиҳо сардии замини ватани онҳо буд. Офтоб ва оташро наҷотбахши худ меҳисобиданд.

Зардушт бори нахуст дар таърихи башарият арзишҳои ахлоқиро дар либоси дин ба ҷилва оварда, “рафтори нек, кирдори нек ва гуфтори нек”-ро сарчашмаи зиндагӣ ва ашёи ҳамешагии хеш қарор дод. Ба қавли Фридрих Вилгелм Нитшеи олмонӣ “Зардушт аз ҳама мутафаккирон ростгӯйтару ростандешатар буд”. Мутафаккири бузурги ҳинду Робиндранат Такур дар ситоиши ин паёмбари ростӣ ва адолат гуфтааст: “Зардушт дар таърихи башар нахустин касест, ки динро ба як шакли ахлоқӣ даровард. Зардушт бузургтарин пайғомбарест, ки дар оғози таърихи башарият зуҳур намуд ва бо василаи фалсафаи худ башарро аз бори сангини маросим озод кард”.

ХУСУСИЯТҲОИ ТАЪЛИМОТИ ЗАРДУШТИЯ

Зардуштия ё дини Зардуштӣ, дини халқҳои Эронзамин, ки бо номи асосгузораш Зардушт маъмул аст, дар асрҳои VII-VI пеш аз мелод пайдо шуда, дар Осиёи марказӣ, Эрон, Шарқи наздик интишор ёфтааст. Таълимоти дини Зардуштия дар китоби “Авесто” сабт шудааст. Зардуштия дини догматикӣ бо илми илоҳиёти мутараққӣ мебошад. Зардуштиёни замони ҳозира нуҳ мабдаи дин доранд. Онҳо бар ин боваранд, ки равони одамон пас аз маргашон на бар мабнои тааллуқи динию мазҳабӣ, балки бар асоси андеша, гуфтор ва кирдорашон доварӣ мешавад. Ба бовари зардуштиҳо, бовармандони динҳои дигар ҳам метавонанд зиндагии порсоёна дошта бошанду пас аз марг ҷазо набинанд.

ТАЪЛИМОТИ ЗАРДУШТ ДАР БОРАИ ҶАҲОН, ИНСОН ВА АХЛОҚ

Дини зардуштӣ нахустин динест, ки таҳкурсии мустаҳками ахлоқии динҳои муосири ҷаҳонро гузошта, дорои тамоми рукнҳо, сохтор, аҳком ва назму тартиби мушаххас мебошад. Ин дин дар даврони туфулияти башар по ба арсаи вуҷуд гузошта, аз саргаҳи ирфони инсонӣ баҳраманд гардидааст. Гузаштагони мо Офтоб ва Меҳрро ситоиш карда, равшаниро сарчашмаи зиндагӣ медонистанд. Торикӣ, ки мардуми мо имрӯз ҳам сиёҳ мегӯянд, ҳоло ҳам мабдаю маншаи аъмоли бад ва накуҳида ба шумор меравад. Аксари корҳои бад аз тарафи инсон аз ҷониби шаб, дар зери пардаи торикӣ, пӯшида аз нури равшанӣ сурат мегиранд. Аз ин рӯ, ойини маздаясно тамоми падидаҳои табиӣ ва маънавиро ба нуру зулмат, рӯшанию торикӣ, яъне чизе, ки аз он инсон афзоишу растагорӣ меёбад ва коре, ки аз он барои тамоми одамон накуҳишу зиштӣ ҳосил мегардад, тақсим кардааст.

ҚОНУНИ “АШО”

Ориёиёни бостон чунин ҳисоб мекарданд: дар табиат қонунҳое вуҷуд дорад, ки хуршед ва тамоми ҷирмҳои осмонӣ мутобиқи он ҳаракат намуда, табодули фасли сол низ аз он сурат мегирад ва бунёди назму тартиби ҷаҳонро ташкил медиҳад. Ҳиндуориёиҳо ин қонунро ба истилоҳи “рта” ифода карда, дар “Авесто” ба шакли “ашо” омадааст. Меҳвари фазоишу растагории коинот ва ба таври умум ҳастӣ марбут ба “ашо” аст. Иброҳими Пури Довуд ин калимаро чунин маънидод кардааст: “Ашо аз ҷумлаи луғотест, ки маънии он бисёр доманадор аст. Ростӣ, дурустӣ, тақво, қонун, ойини эзидӣ ва покӣ аз ҷумлаи маонии он аст. Агар кӯтоҳ карда гӯем, ашо — шарти бунёди ҳастии коинот ва саросари ҷаҳони моддию маънавист.

Ашо дорои муҳтавои васеи ахлоқӣ низ мебошад. Ниёкони мо чунин ақида доштанд, ки ашо ба рафтору кирдори одамон низ раҳнамоӣ карда, ононро ба роҳи дуруст ҳидоят менамояд. Ҳақиқатҷӯӣ, адолатхоҳӣ, садоқат, вафо, далерию фарзонагӣ, ростию дурустӣ ва хислатҳои дигари писандида ба инсоне хос аст, ки ободкунандаю фазояндаи ҷаҳони моддӣ мебошад. Ба ибораи дигар, некию накукорӣ моҳияти ботинии на танҳо инсон, балки ҳар ашё буда, он ҷаҳонро афзоиш медиҳад ва зиштию палидӣ онро ҷариҳадор ва сипас нобуд месозад.

Ҳеродот таъкид кардааст, ки ориёиёни бостон ба фарзандони худ аз овони кӯдакӣ се чиз меомӯхтанд: аспсаворӣ, тирандозӣ ва ростгӯӣ. Гузаштагони мо одамонро сарфи назар аз тамоми мансубиятҳои онон ба ду гурӯҳ — ашаван, яъне пайравони некӣ ва дуруван — пайравони бадӣ тақсим мекарданд. Тамоми хислатҳои неку писандидаи инсониро ба ашо вобаста карда, ҳамаи хусусиятҳои зиштро ба дурӯғ нисбат медоданд. Ба ифодаи Мэри Бойс, аз ин маълум мешавад, ки дар даврони гузаштаи ниҳоят дур ниёкони мо ба муносибатҳои иҷтимоӣ аҳамияти махсус медодаанд. Аҳурамаздо — худованди яктои маздаясноӣ, офаридгори тамоми мавҷудоти ҷаҳон, раҳнамои одамонест, ки ахлоқи ашоро сармашқи зиндагии худ кардаанд. Парвардигори қодиру тавоно тамоми аносиру падидаҳои ҷаҳони моддӣ ва маънавиро барои инсон, рифоҳу осоиш ва ободонии зиндагии ӯ ба вуҷуд овард. Вале Аҳримани палид ба ҷаҳони равшаноӣ ҳамлавар гардида, падидаю мавҷудоти аҳуроиро олудаю пургазанд намуд. Дар ҷаҳон, ки то он замон на шаб буду на маргу мир, на фиребу ҳиллаю тазвир, на нагунбахтию фисқу фуҷур, ҳамаи ин чизҳо зоҳир гардиданд. Дар ин ҳол Аҳурамаздо ба инсон ақли солим тақдим намуд, ки ростро аз дурӯғ, хубро аз бад, рӯшноиро аз торикӣ ва аъмоли некро аз накуҳида тафовут гузорад. Шахсе, ки ақли солимро ҳамчун раҳнамои зиндагии худ баргузида, мутобиқи андешаи нек амал мекунад, пайрави ойини маздаясност.

Зардушт чунин мешуморид, ки фикру андешаи хуб инсонро водор ба ҷидду ҷаҳд ва ғайрату ободонӣ мекунад. Аммо, зоҳиран, дар замони ӯ ҳам гурӯҳи одамоне буданд, ки аз ин хислати асосии одамӣ маҳрум буданд. Вай дар “Готҳо” ба чунин одамон ишора карда, ба суханони худ чунин идома медиҳад: Ҳеҷ кадом аз ин гунаҳкорон дарнамеёбанд, ки комёбӣ, ҳамон гуна, ки зиндагӣ ба мо омӯхтааст, бо кору кӯшиш вобаста аст.

КӢ РАВШАНИРО ОФАРИД, КӢ ТОРИКИРО?

Зардушт дар ҳамон даврони қадим барои инсон барномаи амал таҳия карда, дар пеши ӯ саволҳое мегузорад, ки бисёре аз онҳо то ба имрӯз роҳи ҳалли худро пайдо накардаанд: “Чӣ гуна дӯстдоре, ки аз оғоз дар ҷустуҷӯйи беҳтарин зиндагонист, ба он хоҳад расид? Чӣ касе барои хуршед ва ситорагон роҳро устувор кард? Аз кист, ки моҳ гоҳе меафзояд ва гоҳе мекоҳад? Чӣ касе замину осмонро нигоҳ медорад? Кӣ обро офарида ва кӣ дарахтонро? Кӣ ба боду абрҳо тезравӣ омӯхт? Кӣ равшаниро офарид, кӣ торикиро? Кӣ хобро ба вуҷуд овард ва кӣ бедориро? Бомдодон аз кист, нимрӯз аз кист ва шаб аз кист? Ин ҷаҳони борвар ва хуррамибахшро барои кӣ офаридӣ? Чӣ касе меҳри падар дар дили писар андохт? Он дурӯғгӯе, ки дар баробари диҳишҳои ту ситеза мекунад, бадкор нест? Чӣ гуна дурӯғгӯйро аз худ дур кунам? Дар партави ростӣ чӣ гуна подош ба даст хоҳам овард?” Ва ҷое мегӯяд: “Ай Маздо, ҳамаи инҳо ва бисёр чизҳои дигарро мехоҳам бидонам”.

Таҳияи Шаҳло ЭШОНОВА, “ҶТ”