Сада яке аз ҷашнҳои мардуми тоҷик аст, ки рӯзи даҳуми моҳи ёздаҳуми солшумории шамсӣ - баҳман барпо мешавад. Азбаски аз даҳуми моҳи баҳман то ҷашни Наврӯз панҷоҳ шабонарӯз аст, ин рӯзро Сада ном ниҳодаанд. Ба гуфтаи Абӯрайҳони Берунӣ форсиён шабу рӯзро алоҳида ҳисоб мекардаанд.

Абулқосими Фирдавсӣ дар “Шоҳнома” шоҳ Ҳушангро асосгузори ин ҷашн гуфтааст. Гӯё Ҳушанг ҳангоми саёҳат ҳамроҳи дарбориён бо море дучор омада, сангеро сӯи он андохт. Санг бар санге бархӯрда, аз он оташаке парид ва ба ин васила оташ кашф гардид. Минбаъд одамон ба ҳамин муносибат оташе афрӯхта, ба он саҷда мекарданд ва ин маросимро Сада номиданд. Ҷашни Сада ёдгорест аз даврони ориёиҳо, ки дар сарчашмаҳои таърихӣ пайдоиши онро натанҳо ба Ҳушанг, баъзеҳо ба шоҳ Фаридун ва ҳатто ба Ардашери Бобакон низ нисбат медиҳанд.

Моҳияти ҷашни Садаро пирӯзии равшанӣ ба торикӣ, гармо ба сармо ва некӣ ба бадӣ ташкил медиҳад. Мардум дар замонҳои қадим бо баргузории ин ҷашн натанҳо шодиву хурсандӣ карда, аз ғаму ғуссаи рӯзгор фориғ мешуданд, балки тавассути оташафрӯзӣ ба таври рамзӣ намод (образ)-и зимистонро месӯзониданд. Шояд дар замонаҳои хеле қадим ориёиҳо дар гулханҳои ҷашни Сада, чи тавре ки дар ҷашни “масленнитса”-и русҳо боқӣ мондааст, лӯхтакҳои чӯбин сохта, ҳамчун намоди зимистон месӯзонидаанд.

Ҷашни Сада аз замони ориёиҳо сар карда, то даврони салтанати ғазнавиёну салҷуқиён ва дар баъзе минтақаҳо то замони истилои муғул маъмул буда, дар дарбор ва миёни мардум дар қатори ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргон бо шукӯҳу шаҳомат таҷлил мегардид. Баъд аз асрҳои ХII – ХIII шоҳону рӯҳониёни мутаассиб бисёр суннатҳои бостонии мардумони ориёиро ҳамчун оини ҷодугарию бутпарастӣ шумурда, манъ карданд, ки яке аз онҳо ҷашни Сада буд.

Мардумшиноси маъруфи тоҷик, мутафаккири бузург Абӯрайҳони Берунӣ тарзи баргузории Садаро дар дарбори мулуки замони худ чунин тасвир мекунад: “Оташ афрӯзанд, то шарри он (ҷаҳаннам) бартараф гардад ва гиёҳи хушбӯ табхир мекунанд, то масрафоти онро бартараф кунанд. Дар хонаи мулук расм шуда, ки оташ барафрӯзанд ва чун шуълавар гардад, ҷонварони ваҳширо ба оташ меандозанд ва мурғҳоро дар шуълаи он мепаронанд ва дар канори ин оташ менишастанд ва ба лавҳу лаъб машғул мешуданд”.

Дар бораи шарҳи истилоҳи “Сада” дар сарчашмаҳои таърихиву адабӣ андешаҳои гуногун зикр шудааст. Ҳамин тавр, Сада иди қадимаи халқи тоҷик буда, дар давраи истиқлолият мазмун ва моҳияти нав гирифт.

Сафар ЭРКАЕВ,
дотсенти факултети таърих ва ҳуқуқи ДДХ ба номи академик Б. Ғафуров