ҶАВОНОН
Ҷумъа 19 Апрел 2024 09:55
Чанд андеша дар ҳошияи аввалин тарҷумаҳои Бузургмеҳри Баҳодур
Тарҷума як раванди ниҳоят заҳматталаб ва мураккаб аст. Аз таърихи тарҷума бармеояд, ки баъзе тарҷумаҳо зуд ба дили хонандаҳо роҳ ёфта, аз маҳорати баланди тарҷумон гувоҳӣ медиҳанд ва баръакс тарҷумаҳое, ки баъди як маротиба чоп шудан, ба хотири кас намерасанд. Мазмуни нусхаи аслиро ҳар тарҷумон ҳар хел дарк мекунад, ки ин табиист.
Аз ҷумла, тарҷумаи қасидаи машҳури устод Рӯдакӣ “Бӯи ҷӯи Мӯлиён ояд ҳаме” - ро панҷ мутарҷим ба забони русӣ баргардон намудаанд. Табиист, ки тарҷумаҳои суратгирифта, дар як сатҳ нестанд. Дар байни онҳо тарҷумаи И. Селвинский ба назар намоёнтар мебошад, зеро ӯ тавонистааст, то андозае руҳу қудрати шеъри Рӯдакиро дарк кунад.
Фикр мекардам, ки ба тарҷимаи шеърҳои Сергей Есенин, ки онҳоро шоирони тавоно Лоиқ Шералӣ ва Бозор Собир тарҷума кардаанд, каси дигар даст намезанад.
Вале Бузургмеҳри Баҳодур лозим донистааст, ки ба ин кор ҷуръат кунаду бадин васила ҳарфи хешро гӯяд.
Шеъри Есенин “Мактуб ба модар”, ки аз 9 банди чормисрагӣ иборат аст, дар китоби “Гулафшон” (соли 1977) дар тарҷумаи Бозор Собир ҷой дода шудааст. Айнан ҳамин шеърро Ҳабибулло Файзулло низ тарҷима кардааст. Дар ин бобат дар саҳифаҳои матбуоти даврӣ тақризҳо чоп шуда, дар фазои Фейсбук низ баҳсҳо гарм буданд. Бо гузашти 43 сол Бузургмеҳр хостааст, шеъри мазкурро ба дарку диди вижаи хеш аз нав баргардон намояд. Ва мо нусхаи русӣ ва тоҷикии шеъри болоро муқоиса намуда ба чанд хулоса омадем. Ин ҷо хони баҳс танҳои сари ду тарҷума аст, яке аз устод Бозор Собир ва дигар аз Бузургмеҳр.
Тарҷумаи устод Бозор Собир ва Бузургмеҳр аз нигоҳи миқдори сатрҳо тафовуте надоранд, яъне ҳар ду ҳам 36 мисраъ. Ҳарчанд дар тарҷума ҷоиз аст, ки тарҷумон баъзе мисраъҳоро ихтисор ва баръакс ба ҷои як мисраи асл ду мисраъ тарҷума пешниҳод созад. Мисол, тарҷумону шоира Силсилия Бону тарҷумаи “Шоҳнома”-и Фирдавсиро аз 120 ҳазор мисраъ ба 100 ҳазор фаровард. Чаро? Баъзе мазмунҳои такроршударо ӯ ҳазф намуд.
Мо медонем, ки устод Бозор шоир ва тарҷумонест тавоно. Вале Бузургмеҳри Баҳодур баъди мутолиаи тарҷумаҳои устод тавонист ҷуръат карда, муодили тарҷумаи худро диҳад.
Дар нусхаи аслии шеъри “Письмо матери” мехонем:
Ты жива ещё, моя старушка?
Жив и я. Привет тебе, привет!
Пусть струится над твоей избушкой
Тот вечерний несказанный свет.
Тарҷумаи Бозор Собир:
Зиндаӣ то ба ҳанӯз, эй кампир,
Ман дуогӯи сари сахти туям.
Дар ҳама рӯи ҷаҳони дилгир,
Ҷуз хаёли ту надорам ҳамдам.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Зиндаӣ ту, модари пирам ҳанӯз?
Зиндаам ман, чунки мегӯям дуруд.
Кош рӯи кулбаи эҳзони ту,
Рӯшании бемисол ояд фуруд.
Ҳар як хонандаи бо вижагиҳои тарҷума шинос, эҳсос карда метавонад, ки кадоме аз тарҷумаҳо ба нусхаи асл наздиктар буда, марому мақсади Есенинро тасвир карда тавонистааст. Барои мисол танҳо мисраъҳои сеюму чорумро аз назар мегузаронем:
Пусть струится над твоей избушкой
Тот вечерний несказанный свет.
Тарҷумаи Бозор Собир:
Дар ҳама рӯи ҷаҳони дилгир,
Ҷуз хаёли ту надорам ҳамдам.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Кош рӯйи кулбаи эҳзони ту,
Рӯшании бемисол ояд фуруд.
Аниқ аст, ки тарҷумаи Бузургмеҳр нисбатан нишонрас буда, хуштар садо медиҳад. Дар бандҳои дигар ки мисраъҳои зайл ба назар мерасанд, дар тарҷумаҳо гуногун баргардон шудаанд, ки баъзеи онҳоро аз назар мегузаронем:
С. Есенин: В старомодном ветхом шушуне
Тарҷумаи Б. Собир. Куртаи кӯҳнаи рустоӣ ба тан
Тарҷумаи Бузургмеҳр. Ҷомаи фарсудаат карда ба тан
С. Есенин:
Только ты меня уж на рассвете,
Не буди, как восемь лет назад.
Тарҷумаи Б.Собир.
Макун аз хоб дигар бедорам,
Ҳамчу пешина ба ҳангоми саҳар.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Лек танҳо ту ба субҳи рӯзгор,
Нестӣ чун ҳашт соле пеш аз ин.
С. Есенин: И молиться не учи меня, Не надо!
Бозор Собир: Ба намози саҳарам амр макун.
Бузургмеҳр: Бар намозу тавба ташвиқам макун.
С. Есенин:
Ты одна мне помощь и отрада.
Ты одна мне несказанный свет.
Бозор Собир:
Мебарам саҷда шабу рӯз акнун,
Ба дару боми ту аз рӯи ниёз.
Бузургмеҳр:
Ту фақат шодиварию ёрманд,
Ту фақат чун нур бешарҳию рост.
Шояд хонанда бигӯяд, ки чаро мисраъҳо аз матни умумӣ ҷудо карда шудаанд. Мегӯям, ки тамоми шеър дар нусхаи аслӣ ва тарҷумаҳо ба пуррагӣ муқоиса карда шудаанд. Аз рӯи инсоф гирем, тарҷумаи Бузургмеҳр саҳеҳтар ва ба матни оригинал наздиктар менамояд. Бад-ин васила гуфтанӣ нестем, ки тарҷумаи Бузургмеҳр ба куллӣ ҷавобгӯи меъёрҳои тарҷумаанд. Ҳастанд мавридҳои сактадор. Вале дар ин синну сол чунин ҷуръату чунин маҳорату истеъдод доштан, ба ҳар кас даст намедиҳад. Ва бо ин мо бузургии устод Бозорро ҳеҷ гоҳ инкор карданӣ нестем.
Бузургмеҳри Баҳодур ҳамчунин, шеърҳои шоираи ҷавонмарги рус Ника Турбинаро низ тарҷума намудааст. Хотирнишон месозем, ки Ника Турбина аз шогирдони Евгений Евтушенко буду дар натиҷаи касалии руҳӣ ба таври фоҷиавӣ вафот кард.
Ба ман имкон шуд, ки 4 шеъри Ника Турбинаро ҳам дар нусхаи аслу ҳам тарҷума хонам, ки онҳо чунинанд: “Алла гӯед маро”, “Ман киям”, “Ба модарам” ва “Ба модаркалонам”. Ин тарҷумаҳо соли 2019 сурат гирифтаанд. Дар натиҷаи мутолиа маълум гардид, ки маҳорату малака, доираи ҷаҳонбинӣ, сувари хаёли Бузургмеҳр сол аз сол инкишофу густариш меёбад.
Ростӣ, ҳарчанд образу ифодаҳои Ника Турбина ҷолибанд, вале онҳо дар тарҷумаи Бузургмеҳр боз ҳам шевотару оҳангнок гардидаанд. Вақти хондани шеърҳои шоираи рус ба забони тоҷикӣ кас тасаввур мекунад, ки онҳо тарҷума набуда, балки садои қалби як шоири тоҷиканд ва ин бори дигар аз маҳорату истеъдод ва ковишҳои Бузургмеҳр гувоҳӣ медиҳад. Шеъри “Алла гӯед маро”-ро, ки ҳаҷман хурд аст, дар нусхаи асл мехонем:
Убаюкайте меня
Убаюкайте меня, укачайте
И укройте потеплее одеялом.
Колыбельной песней обманите
Сны свои мне утром подарите.
Дни с картинками, где солнце
голубее дня,
Под подушку утром положите.
Но не ждите, слышите, - не ждите...
Детство убежало от меня.
Тарҷума:
Алла гӯед марову бидиҳедам алвонҷ,
Бистари гарм ба рӯям пӯшед,
Бо суруди сари гаҳвора фиребам
бидиҳед
Ҳар саҳар хоб ба ман туҳфа кунед,
Рӯзҳоро, ки пур тасвир аст
Ва дар он шамс зи рӯз обитар
ба назар метобад
Ба таҳи болиши ман бигзоред
Интизори чӣ нишастед, маро гӯш
диҳед:
Кӯдакӣ кард фирор аз ману рафт!
Ба мисраъҳои панҷуму шашуми тарҷума эътибор диҳед: Рӯзҳоро, ки пур тасвир аст ва дар он шамс зи рӯз обитар ба назар мерасад.
Бузургмеҳр мисраи болоро бо ифодаи образҳои (шамс зи рӯз обитар) ҷолибу гӯшнавоз ба қалам додааст. Хотирнишон месозам, ки чунин усул, дар эҷодиёти Пайрав Сулаймонӣ ва Ҳабиб Юсуфӣ падид омада буд.
Н. Турбина (Аз шеъри “Бабушке” “Ба модаркалонам”):
Я голос своей теряю в голосах
Лесов, полей, дождей, метели, ночи...
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Садои хеш гум кунам миёни ин ҳама
садо,
Садои ҷангалу шабу даман,
садои ашки осмону тундбод.
Н. Турбина:
Я печаль твою развею
Соберу букет цветов,
Постараюсь, как сумею
Написать немного слов.
О рассвете ранне- синем,
О весеннем соловье
Я печаль твою развею.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Ғаму дардат кунам пора,
Ба ту гулдастае созам.
Ҳамон қадре тавонистам,
Ба ту иншо кунам розам.
Зи субҳи поку нилобӣ.
Зи булбулҳои фасли гул.
Ғаму дардат кунам пора
Метавон гуфт, ки ҳам нусхаи аслӣ ва ҳам тарҷума равону фаҳмо эҷод шуда, ба зудӣ мақбули хонанда мегардад. Шеъри болоро ба оҳанг даровардан ҳам осон мебошад.
Ё худ ба тарҷумаи шеърҳои шоири шаҳири рус Евгений Евтушенко эътибор медиҳем.
Е. Евтушенко (Аз шеъри “Уходят матери”, “Модарон мераванд”):
Они уходят медленно и странно
Шагали маленькими по ступеням лет.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Реза – реза пой монда мераванд
аз зинаҳои вақт.
Бузургмеҳри Баҳодур чӣ дар эҷоди шеърҳои гуногунмавзӯи замонавӣ, чӣ дар тарҷумаи бадеӣ, чӣ дар рӯзноманигорӣ ва чӣ дар пажӯҳиш рӯз ба рӯз инкишоф меёбад, ҷустуҷӯ мекунад, мехонад ва тамоми қувваю имконияташро барои эҷод бахшидааст. Бовар дорем ва умедворем, ки Бузургмеҳр дар оянда бо асарҳои адабию илмияш ба пирӯзиҳои бештаре ноил мешавад.
Ин барои шоири ҷавон ҳанӯз оғози роҳ аст ва ӯ медонад, ки водии камолро оғозу анҷом нест.
Абдурашид САМАДОВ,
устоди ДДЗТ
Тарҷума як раванди ниҳоят заҳматталаб ва мураккаб аст. Аз таърихи тарҷума бармеояд, ки баъзе тарҷумаҳо зуд ба дили хонандаҳо роҳ ёфта, аз маҳорати баланди тарҷумон гувоҳӣ медиҳанд ва баръакс тарҷумаҳое, ки баъди як маротиба чоп шудан, ба хотири кас намерасанд. Мазмуни нусхаи аслиро ҳар тарҷумон ҳар хел дарк мекунад, ки ин табиист.
Аз ҷумла, тарҷумаи қасидаи машҳури устод Рӯдакӣ “Бӯи ҷӯи Мӯлиён ояд ҳаме” - ро панҷ мутарҷим ба забони русӣ баргардон намудаанд. Табиист, ки тарҷумаҳои суратгирифта, дар як сатҳ нестанд. Дар байни онҳо тарҷумаи И. Селвинский ба назар намоёнтар мебошад, зеро ӯ тавонистааст, то андозае руҳу қудрати шеъри Рӯдакиро дарк кунад.
Фикр мекардам, ки ба тарҷимаи шеърҳои Сергей Есенин, ки онҳоро шоирони тавоно Лоиқ Шералӣ ва Бозор Собир тарҷума кардаанд, каси дигар даст намезанад.
Вале Бузургмеҳри Баҳодур лозим донистааст, ки ба ин кор ҷуръат кунаду бадин васила ҳарфи хешро гӯяд.
Шеъри Есенин “Мактуб ба модар”, ки аз 9 банди чормисрагӣ иборат аст, дар китоби “Гулафшон” (соли 1977) дар тарҷумаи Бозор Собир ҷой дода шудааст. Айнан ҳамин шеърро Ҳабибулло Файзулло низ тарҷима кардааст. Дар ин бобат дар саҳифаҳои матбуоти даврӣ тақризҳо чоп шуда, дар фазои Фейсбук низ баҳсҳо гарм буданд. Бо гузашти 43 сол Бузургмеҳр хостааст, шеъри мазкурро ба дарку диди вижаи хеш аз нав баргардон намояд. Ва мо нусхаи русӣ ва тоҷикии шеъри болоро муқоиса намуда ба чанд хулоса омадем. Ин ҷо хони баҳс танҳои сари ду тарҷума аст, яке аз устод Бозор Собир ва дигар аз Бузургмеҳр.
Тарҷумаи устод Бозор Собир ва Бузургмеҳр аз нигоҳи миқдори сатрҳо тафовуте надоранд, яъне ҳар ду ҳам 36 мисраъ. Ҳарчанд дар тарҷума ҷоиз аст, ки тарҷумон баъзе мисраъҳоро ихтисор ва баръакс ба ҷои як мисраи асл ду мисраъ тарҷума пешниҳод созад. Мисол, тарҷумону шоира Силсилия Бону тарҷумаи “Шоҳнома”-и Фирдавсиро аз 120 ҳазор мисраъ ба 100 ҳазор фаровард. Чаро? Баъзе мазмунҳои такроршударо ӯ ҳазф намуд.
Мо медонем, ки устод Бозор шоир ва тарҷумонест тавоно. Вале Бузургмеҳри Баҳодур баъди мутолиаи тарҷумаҳои устод тавонист ҷуръат карда, муодили тарҷумаи худро диҳад.
Дар нусхаи аслии шеъри “Письмо матери” мехонем:
Ты жива ещё, моя старушка?
Жив и я. Привет тебе, привет!
Пусть струится над твоей избушкой
Тот вечерний несказанный свет.
Тарҷумаи Бозор Собир:
Зиндаӣ то ба ҳанӯз, эй кампир,
Ман дуогӯи сари сахти туям.
Дар ҳама рӯи ҷаҳони дилгир,
Ҷуз хаёли ту надорам ҳамдам.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Зиндаӣ ту, модари пирам ҳанӯз?
Зиндаам ман, чунки мегӯям дуруд.
Кош рӯи кулбаи эҳзони ту,
Рӯшании бемисол ояд фуруд.
Ҳар як хонандаи бо вижагиҳои тарҷума шинос, эҳсос карда метавонад, ки кадоме аз тарҷумаҳо ба нусхаи асл наздиктар буда, марому мақсади Есенинро тасвир карда тавонистааст. Барои мисол танҳо мисраъҳои сеюму чорумро аз назар мегузаронем:
Пусть струится над твоей избушкой
Тот вечерний несказанный свет.
Тарҷумаи Бозор Собир:
Дар ҳама рӯи ҷаҳони дилгир,
Ҷуз хаёли ту надорам ҳамдам.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Кош рӯйи кулбаи эҳзони ту,
Рӯшании бемисол ояд фуруд.
Аниқ аст, ки тарҷумаи Бузургмеҳр нисбатан нишонрас буда, хуштар садо медиҳад. Дар бандҳои дигар ки мисраъҳои зайл ба назар мерасанд, дар тарҷумаҳо гуногун баргардон шудаанд, ки баъзеи онҳоро аз назар мегузаронем:
С. Есенин: В старомодном ветхом шушуне
Тарҷумаи Б. Собир. Куртаи кӯҳнаи рустоӣ ба тан
Тарҷумаи Бузургмеҳр. Ҷомаи фарсудаат карда ба тан
С. Есенин:
Только ты меня уж на рассвете,
Не буди, как восемь лет назад.
Тарҷумаи Б.Собир.
Макун аз хоб дигар бедорам,
Ҳамчу пешина ба ҳангоми саҳар.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Лек танҳо ту ба субҳи рӯзгор,
Нестӣ чун ҳашт соле пеш аз ин.
С. Есенин: И молиться не учи меня, Не надо!
Бозор Собир: Ба намози саҳарам амр макун.
Бузургмеҳр: Бар намозу тавба ташвиқам макун.
С. Есенин:
Ты одна мне помощь и отрада.
Ты одна мне несказанный свет.
Бозор Собир:
Мебарам саҷда шабу рӯз акнун,
Ба дару боми ту аз рӯи ниёз.
Бузургмеҳр:
Ту фақат шодиварию ёрманд,
Ту фақат чун нур бешарҳию рост.
Шояд хонанда бигӯяд, ки чаро мисраъҳо аз матни умумӣ ҷудо карда шудаанд. Мегӯям, ки тамоми шеър дар нусхаи аслӣ ва тарҷумаҳо ба пуррагӣ муқоиса карда шудаанд. Аз рӯи инсоф гирем, тарҷумаи Бузургмеҳр саҳеҳтар ва ба матни оригинал наздиктар менамояд. Бад-ин васила гуфтанӣ нестем, ки тарҷумаи Бузургмеҳр ба куллӣ ҷавобгӯи меъёрҳои тарҷумаанд. Ҳастанд мавридҳои сактадор. Вале дар ин синну сол чунин ҷуръату чунин маҳорату истеъдод доштан, ба ҳар кас даст намедиҳад. Ва бо ин мо бузургии устод Бозорро ҳеҷ гоҳ инкор карданӣ нестем.
Бузургмеҳри Баҳодур ҳамчунин, шеърҳои шоираи ҷавонмарги рус Ника Турбинаро низ тарҷума намудааст. Хотирнишон месозем, ки Ника Турбина аз шогирдони Евгений Евтушенко буду дар натиҷаи касалии руҳӣ ба таври фоҷиавӣ вафот кард.
Ба ман имкон шуд, ки 4 шеъри Ника Турбинаро ҳам дар нусхаи аслу ҳам тарҷума хонам, ки онҳо чунинанд: “Алла гӯед маро”, “Ман киям”, “Ба модарам” ва “Ба модаркалонам”. Ин тарҷумаҳо соли 2019 сурат гирифтаанд. Дар натиҷаи мутолиа маълум гардид, ки маҳорату малака, доираи ҷаҳонбинӣ, сувари хаёли Бузургмеҳр сол аз сол инкишофу густариш меёбад.
Ростӣ, ҳарчанд образу ифодаҳои Ника Турбина ҷолибанд, вале онҳо дар тарҷумаи Бузургмеҳр боз ҳам шевотару оҳангнок гардидаанд. Вақти хондани шеърҳои шоираи рус ба забони тоҷикӣ кас тасаввур мекунад, ки онҳо тарҷума набуда, балки садои қалби як шоири тоҷиканд ва ин бори дигар аз маҳорату истеъдод ва ковишҳои Бузургмеҳр гувоҳӣ медиҳад. Шеъри “Алла гӯед маро”-ро, ки ҳаҷман хурд аст, дар нусхаи асл мехонем:
Убаюкайте меня
Убаюкайте меня, укачайте
И укройте потеплее одеялом.
Колыбельной песней обманите
Сны свои мне утром подарите.
Дни с картинками, где солнце
голубее дня,
Под подушку утром положите.
Но не ждите, слышите, - не ждите...
Детство убежало от меня.
Тарҷума:
Алла гӯед марову бидиҳедам алвонҷ,
Бистари гарм ба рӯям пӯшед,
Бо суруди сари гаҳвора фиребам
бидиҳед
Ҳар саҳар хоб ба ман туҳфа кунед,
Рӯзҳоро, ки пур тасвир аст
Ва дар он шамс зи рӯз обитар
ба назар метобад
Ба таҳи болиши ман бигзоред
Интизори чӣ нишастед, маро гӯш
диҳед:
Кӯдакӣ кард фирор аз ману рафт!
Ба мисраъҳои панҷуму шашуми тарҷума эътибор диҳед: Рӯзҳоро, ки пур тасвир аст ва дар он шамс зи рӯз обитар ба назар мерасад.
Бузургмеҳр мисраи болоро бо ифодаи образҳои (шамс зи рӯз обитар) ҷолибу гӯшнавоз ба қалам додааст. Хотирнишон месозам, ки чунин усул, дар эҷодиёти Пайрав Сулаймонӣ ва Ҳабиб Юсуфӣ падид омада буд.
Н. Турбина (Аз шеъри “Бабушке” “Ба модаркалонам”):
Я голос своей теряю в голосах
Лесов, полей, дождей, метели, ночи...
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Садои хеш гум кунам миёни ин ҳама
садо,
Садои ҷангалу шабу даман,
садои ашки осмону тундбод.
Н. Турбина:
Я печаль твою развею
Соберу букет цветов,
Постараюсь, как сумею
Написать немного слов.
О рассвете ранне- синем,
О весеннем соловье
Я печаль твою развею.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Ғаму дардат кунам пора,
Ба ту гулдастае созам.
Ҳамон қадре тавонистам,
Ба ту иншо кунам розам.
Зи субҳи поку нилобӣ.
Зи булбулҳои фасли гул.
Ғаму дардат кунам пора
Метавон гуфт, ки ҳам нусхаи аслӣ ва ҳам тарҷума равону фаҳмо эҷод шуда, ба зудӣ мақбули хонанда мегардад. Шеъри болоро ба оҳанг даровардан ҳам осон мебошад.
Ё худ ба тарҷумаи шеърҳои шоири шаҳири рус Евгений Евтушенко эътибор медиҳем.
Е. Евтушенко (Аз шеъри “Уходят матери”, “Модарон мераванд”):
Они уходят медленно и странно
Шагали маленькими по ступеням лет.
Тарҷумаи Бузургмеҳр:
Реза – реза пой монда мераванд
аз зинаҳои вақт.
Бузургмеҳри Баҳодур чӣ дар эҷоди шеърҳои гуногунмавзӯи замонавӣ, чӣ дар тарҷумаи бадеӣ, чӣ дар рӯзноманигорӣ ва чӣ дар пажӯҳиш рӯз ба рӯз инкишоф меёбад, ҷустуҷӯ мекунад, мехонад ва тамоми қувваю имконияташро барои эҷод бахшидааст. Бовар дорем ва умедворем, ки Бузургмеҳр дар оянда бо асарҳои адабию илмияш ба пирӯзиҳои бештаре ноил мешавад.
Ин барои шоири ҷавон ҳанӯз оғози роҳ аст ва ӯ медонад, ки водии камолро оғозу анҷом нест.
Абдурашид САМАДОВ,
устоди ДДЗТ
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед