Имрӯз мо дар ҷомеае қарор дорем, ки зиндагиро бидуни иттилоот тасаввур кардан, ғайриимкон аст. Ҳар дақиқа ба садҳо маълумоте рӯ ба рӯ мешавем, ки на ҳамаи онҳо иттилои зарурӣ мебошанд. Миёни чунин сели иттилоот маълумоти нодуруст ва мафкурасоз ҳам кам нестанд, ки ҷавонон аксар вақт зери чунин маълумотҳо наметавонанд дуруст хулосабарорӣ ва таҳлили вазъ намоянд. Дар чунин ҳолат ягона роҳи бехатарнамоии чунин маълумотҳо доштани тафаккури интиқодӣ аст. Вале дар шабакаҳои иҷтимоӣ мушоҳида мегардад, ки тафаккури интиқодии ҷавонон ба таври зарурӣ рушд накардааст. Дар назарпурсие барои мо маълум гардид, кам нестанд теъдоди нафароне, ки ин мафҳумро сарфаҳм намераванд. Чаро тафаккури интиқодии ҷавонон ба таври назаррас рушд накардааст? Барои рушди он чӣ бояд кард? Тафаккури интиқодӣ ба ҷавонон чӣ медиҳад? Чӣ омилҳо монеи рушди тафаккури интиқодӣ мегарданд?

Моҳи марти соли 2006 Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистонро қабул намуд, ки дар яке аз бандҳои он “Тарбияи тафаккури интиқодӣ” ҷой карда шудааст. Дар Консепсияи мазкур доир ба тарбияи тафаккури интиқодӣ гуфта мешавад: “Тарбияи тафаккури интиқодӣ омили асосии ошкор ва бартараф намудани камбудию норасоиҳо мебошад. Ташаккули тафаккури интиқодӣ дар амал ба шаҳрванд имконият медиҳад, ки худро дар ҷомеа ифода намояд ва дар рушду нумуи низоми сиёсӣ, иқтисодӣ ва таъминоти иҷтимоии миллат саҳм гузорад”.

БЕМУТОЛИАГӢ ВА ТАКРОРИ ТАКРОР

Барои таҳлили он ки чаро тафаккури интиқодӣ дар мафкураи ҷавонон ба таври назаррас рушд накардааст, мо дар шабакаи иҷтимоии Фейсбук назарпурсие анҷом додем.

Фарҳангшинос Дилшод Раҳимӣ дар шарҳ ба назарпурсӣ гуфтааст, ки чунин тафаккур дар ҷавонон аз мутолиаи зиёд пайдо мегардад.
Нуҷумшинос Ризои Баҳромзод бошад, нигоштааст, ки аксари дарсҳо дар мактабу донишгоҳҳо танҳо ба хотири баҳогирӣ ва айнан такрор кардани гуфтаҳои омӯзгорон аст.

Агар яке дар рушд накардани тафаккури интиқодии ҷавонон кам мутолиа карданро сабаб донад, дигаре мушкилро дар дарсҳои омӯзгорон мегӯяд ва севумин рушд накардани чунин тафаккурро камбуди оилаҳо медонад.

Маҳкам ном корбари дигаре гуфтааст, ки: “Насли бузургсол тафаккури интиқодии ҷавононро "мекушанд". Дар ҳар ҷо барои дар чаҳорчӯба мондан таъкид мекунанд ва ин сабаби рушд накардани чунин тафаккур мегардад”.

Корбари дигаре бо номи Файзиниссо гуфтааст, дар мактабу донишгоҳ баъзан устодон даҳони толибилмонро мебанданд, имконияти ибрози фикр намедиҳанд ва ин низ боиси рушд накардани чунин тафаккур мегардад.

РУШДИ ТАФАККУРИ ИНТИҚОДӢ АЗ КУҶО ТО КУҶО ИДОМА МЕЁБАД?

Агар мо ба дилхоҳ намуди тарбия, аз ҷумла тарбияи интиқодии ҷавонон назар намоем, он давра ба давра оғоз ва мукаммал мешавад. Масалан, марҳилаи аввали тарбияи чунин тафаккур аз оила оғоз меёбад. Дар ин марҳила волидон бояд ба қадри имкон тавонанд моҳияту мароми чунин мафкураро ба фарзандони худ фаҳмонанд. Марҳилаи дуввум дар муассисаҳои томактабӣ ба ҳисоб рафта, дар чунин муассисаҳо бояд мураббияҳо корҳои назаррасро анҷом диҳанд. Марҳилаи сеюми тарбияи тафаккури интиқодӣ дар муассисаҳои таълимӣ мегузарад ва омӯзгорон дар ин марҳила бояд дар дарсҳои тарбиявӣ ва дигар дарсҳои дахлдор чунин тафаккурро дар ҷавонон рушд диҳанд. Марҳилаи чорум бошад, ба тайёрии касбии ҷавонон дар мактабҳои таҳсилоти ибтидоӣ, миёна ва олии касбӣ вобаста мебошад. Марҳилаи минбаъда бошад, дар муҳите, ки шахс кору фаъолият мекунад, сурат гирифтаву идома меёбад.

ОЁ ҶАВОНОН БА ИБОРАИ “ТАФАККУРИ ИНТИҚОДӢ” САРФАҲМ МЕРАВАНД?

Коршиносон бар он назаранд, ки имрӯз бисёре аз ҷавонон ҳатто ба мафҳум, моҳият ва мақсади рушди чунин тафаккур сарфаҳм намераванд. Маълум аст, ки моҳияти ин мавзуъро сарфаҳм норафта, ҷавонон наметавонанд дар худ чунин тафаккурро рушд диҳанд.
- Аввалин омили набудани тафаккури интиқодӣ дар аксар ҷавонону наврасони мо дарк нагардидани ин мафҳум ва зарурати он аз ҷониби волидайн, омӯзгор ва дигар субъектҳои раванди таълиму тарбия мебошад. Дарки нодурусти ин мафҳум то ҳаддест, ки якравию инҷиқӣ ва гапгардонию дағалии наврасону ҷавононро баъзеҳо натиҷаи амалкарди тафаккури интиқодӣ медонанд. Барои номбар кардани омилҳое, ки садди рушди тафаккури интиқодӣ мегарданд, аввалан бояд дар шарҳи он нуқта гузошт. Тафаккури интиқодӣ маҳорати дар асоси иттилоот таҳлил ва хулосабарорӣ кардан аст (аксар маврид, хулосаи розӣ шудан ё нашудан ба андешаи дигарон), - мегӯяд Нурулло Ғафуриён, мутахассиси Маркази дарёфт ва рушди истеъдодҳо.

Бояд гуфт, ки тафаккури интиқодӣ як низоми доварӣ мебошад, ки барои таҳлили ашё ва иттилоот, тафсири падидаҳо, баҳодиҳии рӯйдодҳо, инчунин барои ба даст овардани хулосаҳои объективӣ истифода мешавад. Шахси дорои чунин тафаккур дорои қобилияти асоснок кардани нуқтаи назари худ, таваҷҷуҳ ба омӯзиши иттилоот ва қобилияти татбиқи малакаҳои таҳлилӣ дар ҳолатҳои гуногун мебошад.

ЧӢ БОЯД КАРД ТО ЧУНИН ТАФАККУР ДАР ҶАВОНОН РУШД КУНАД?

Ба назари Нурулло Ғафуриён муҳити хонаводагӣ низ дар ин самт таъсири худро дорад. Зеро дар тарбияи суннатии мо кӯдаки боодоб ҳамоне дониста мешавад, ки ба ҳар гапи падару модар ва дигар калонсолон бечунучаро розӣ мешавад ва аксарияти кӯдакон аз одитарин ҳуқуқҳои интихоб (масалан, интихоби сару либос) то асоситарин (интихоби касб ва ҷойи таҳсил) маҳруманд.

Ба ақидаи ин ҳамсуҳбати мо агар ба кӯдак имкони интихоб диҳем, ӯ фикр мекунад ва дар асоси мушоҳидаҳои худ хулоса мебарорад. Додани имкони интихоб заминаи шаклгирии тафаккури интиқодиро месозад.

Ҳамчунин номбурда чанд далели рушд накардани тафаккури интиқодиро дар ҷавонон ба таври зайл овардааст:

- низоми таълимӣ - аксар барномаҳои таълимӣ (дар ҳамаи зинаҳои таҳсилот) ба аз ёд кардани маълумоти китоб ва ба хотир гирифтани далелҳо равона гардидаанд, на ба ҷамъоварии мустақилона, коркард ва натиҷагирии иттилоот;

- стереотипҳо (муҳити иҷтимоию фарҳангӣ) - анъанаҳои фарҳангӣ ва стереотипҳои ҷамъиятӣ метавонанд эътиқодҳои муайянро ташаккул диҳанд ва тафаккури интиқодиро маҳдуд кунанд;

- саркӯб шудан ба хотири хулосаҳои “ғалат” (ё худ тарс аз ихтилоф) - фишори иҷтимоӣ ва тарси танқиду саркӯб шудан метавонад ташаббусро барои изҳори ақидаҳои худ ва таҳлили иттилоот боз дорад;

- “қулай будан” барои атрофиён. Барои рушди тафаккури интиқодии кӯдакону ҷавонон касе ҳавасманд нест, зеро кӯдакони дорои тафаккури интиқодӣ метавонанд, ба баъзе фикрҳои калонсолон розӣ нашаванд, аз омӯзгорон норизо бошанд.

ТАФАККУРИ ИНТИҚОДӢ ДАР АСРИ ИТТИЛООТ БАРОИ ЧӢ ЗАРУР АСТ?

Ҷомеашинос Адиба Нурматова мегӯяд, ки рӯз то рӯз рушди тафаккури интиқодӣ дар шуури ҷавонони мо муҳимтар мегардад, зеро имрӯз ҷавонон ба иттилоот дастрасии бештар доранд ва дар чунин фавҷи иттилоот барои осебпазир набудани ҷавонон чунин тафаккур заруру ҳатмист.

- Имрӯз аксарияти ҷавонон дар шабакаҳои иҷтимоӣ хеле фаъоланд ва дар он ҷо ба дилхоҳ маълумоти саҳеҳу носаҳеҳ, муғризонаву мақсаднок рӯ ба рӯ мешаванд. Дар чунин ҳолат зарурати бештари таҳлил намудани ин маълумотҳо ба миён меояд. Мисоли оддӣ тарғиби бесамар будани ҳама намуди таҳсилот шуда метавонад, ки ин идея дар байни наврасон васеъ паҳн шудааст. Таҳлил ва муқоисаи маълумотҳо ин қобилият аст, ки мутаассифона ба он диққат дода намешавад. Таҳлил карда натавонистан ин зудбоварӣ аст ва ҳар гуна зудбоварӣ ҳам ба худи шахс ва ҳам ба ҷомеа оқибати хуб надорад, - мегӯяд А. Нурматова.

Ба гуфти ҳолдонон танҳо шахси тафаккури интиқодидошта метавонад, дилхоҳ маълумотро таҳлилу баррасӣ карда, хулосабарории дуруст намояд. Дар акси ҳол, ҳам андешаи шахсӣ дар ниҳоди ҷавонон маҳв мешавад ва ҳам бо бархӯрд намудан ба сели иттилоот роҳгуму зери чоҳ мегарданд.