Ному насаб яке аз нуктаҳои асосии худшиносии миллӣ барои ҳар шаҳрванд ва миллату давлат мебошад. Қисмати зиёди аҳолии ҷаҳонро ба шунидани номашон миллату давлаташон муайян мегардад. Ин далели он аст, ки ному насаб дар баробари муаррифии шахс инчунин муаррифгари миллату давлат ҳисобида мешавад.

Бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ сол аз сол фарҳанги миллӣ ва анъанаҳои миллӣ, ки замони муайяне дар ҳоли нестшавӣ қарор доштанду ба ин масъалаҳо диққати ҷиддӣ дода намешуд, барқарор шуда истодаанд. Дар Тоҷикистон бо талаби замон ва таъсири Иттиҳоди Шӯравӣ дар номҳои мардуми тоҷик нишонаҳои забони русӣ ҷой дода шуда буд. Аз ҷумла, дар насаб пасвандҳои “ов”, “ова” ва “ович”-у “овна”, ки хоси забони русӣ аст часпонда мешуд. Ин талаботи замон буд ва Ҳукумати кишвар низ баъди соҳибистиқлолӣ баҳри ҳифзи анъанаҳо ва расму русуми миллӣ пардохтанд, ки қатори онҳо масъалаи номгузории тоҷикӣ ҳам шомил шуд. Ин иқдом, ки асоси дифоъ аз масъалаҳои миллиро дар бар мегирад, аввалин бор соли 2007 аз ҷониби  Президенти кишвар роҳандозӣ гардид. Пешвои миллат аз аввалинҳо шуда, ному насабашро аз Раҳмонов Эмомалӣ Шарифович ба Эмомалӣ Раҳмон иваз намуд. Аз баҳори соли 2007 мардуми равшанфикру дорои ҳиси миллӣ ба гузоштани номҳои тоҷикӣ ва гирифтани пасвандҳои “ов”, “ова”, “ович”-у “овна” аз ному насабашон оғоз карданд. Вале ин иқдом ба таври ихтиёрӣ ба роҳ монда шуда буд. Соли 2016 баҳри ҳифзи арзишҳои миллӣ ин иқдом ҳукми қонунӣ гирифт. Пасвандҳои "зод"-у "зода" ва "он"-у "иён", ки хоси забони тоҷикӣ ва миллати қадимаи тоҷик аст, ҷои  пасвандҳои русиро гирифт. Инчунин, дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ба қайдгирии сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ” ба хотири ҳифзи масъалаҳои миллӣ ва ҷорӣ намудани номҳои тоҷикӣ чанд тағйирот низ ба амал омад.

Тибқи ин тағйиру иловаҳо ба кӯдакон гузоштани номи ба фарҳанги миллии тоҷикӣ бегона, “аз ҷумла номи ашё, мол, ҳайвонот ва истифодаи ибораҳои таҳқиромезе, ки шаъну эътибори инсонро паст мезанад ва одамонро ба табақаҳо ҷудо менамояд” манъ карда шуд. Солҳои охир миёни мардуми тоҷик ин гуна номҳо зиёд буд ва дар ҳоли рушд қарор дошт. Илова бар ин, банди иловагардида ба қонуни мазкур ба манфиати масъалаҳои миллӣ мебошад, ки аз ҳар нигоҳ хуб аст. Аммо дар баробари ин мушкили дигаре низ ҷой дорад, ки бояд сари он андеша намуд. Аксари оилаҳои ҷавон дар кишвар баъди шаҳодатномагирӣ барои фарзандони хурдсолашон бо асабҳои харобу норозигии зиёд аз идораҳои сабти асноди ҳолатҳои шаҳрвандӣ бармегарданд. Мушкил дар он аст, ки ҳангоми шаҳодатномадиҳӣ бар асоси кадом банди қонуне дар номи фарзанди онҳо исми бобои кӯдак ҷой дода намешавад, ки ин масъала вақтҳои охир миёни корафтода ва кормандони идораҳои бақайдгирии асноди ҳолати шаҳрвандӣ хархашаи зиёдро ба бор меорад. Аксар оилаҳои ҷавон бар он назаранд, ки насаби онҳо аз бобои падар ва ё бобокалони падарашон омадаасту онҳо аллакай кӣ будани онро намедонанд ва мехоҳанд, ки ҷои исми бобокалони падарашонро номи бобои кӯдак гирад. Аммо кормандони аксар идораҳои бақайдгирии ҳолатҳои шаҳрвандӣ бо сабабҳои барои корафтодагон номаълум ин имконро ба онҳо намедиҳанд. Ин дар ҳолест, ки дар қисми 4-и моддаи 20-уми қонуни мазкур гуфта шудааст: “Насаби шахс тибқи анъанаҳои миллии тоҷикӣ метавонад аз номи падар ё решаи насаби ӯ бо иловаи пасвандҳои насабсози “-ӣ”, “-зод”, “-зода”, “-он”, “-ён”, “-иён”, “-ёр”, “-ниё”, “-фар” ташаккул ёбад. Насаби шахс, ҳамчунин метавонад аз номи падар ё решаи насаби падар ё модар бе илова намудани пасвандҳои насабсоз ташаккул ёбад”. Барои мисол, писар Амирҳамза, падараш Ҳасан ва бобояш Талабшо бо сабаби он ки насаби падари кӯдак Азизов аст, дар насаби кӯдак номи бобокалони падараш ҷо меёбаду исми бобояш не. Илова намудани номи бобои худи кӯдак дар насабаш муқобили тағйироти иловашудаи қонун нест. Бар акси ҳол дар ин шакл - Талабшозода Амирҳамзаи Ҳасан пурра тоҷикона ва ба талаботи қонуни мазкур мувофиқ аст. Аз чи бошад, ки аксар кормандони идораҳои сабти ҳолати шаҳрвандӣ ин имкониятро ба падару модари кӯдак намедиҳанд.

Саъдӣ Ғоибов – сокини пойтахт, ки бевосита худ ба ин ҳолат дучор шудааст, чунин мегӯяд: “Дар мавриди ном ва номгузорӣ ҳаминро гуфтаниам, ки имрӯз аз як ҷиҳат хуб шудааст, аз ҷониби дигар бад. Ҷиҳати хубиаш дар он аст, ки имрӯз дар мавриди номгузорӣ ҳар шахсе, ки ба наберааш ё фарзандаш ном мегузорад, бояд он ном тоҷикӣ ва зебанда бошад. Барои мисол, дигар наметавон номи фарзанд ё набераро Теша, Табар, Санг ё Сангалӣ гузошт. Ин номҳо дигар дар рӯйхати китоби номҳо вуҷуд надоранд. Бадӣ дар он аст, ки падар наметавонад, ки барои фарзанди худ насаби падарашро гузорад. Масъулини сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ зимни гирифтани шаҳодатномаи таваллуд мегӯянд, ки қонун дигар иҷозат намедиҳад, ки мо аз номи падари падар (очество) барои насаби фарзанд истифода кунем. Ба назари банда ин хеле бад аст. Барои мисол, ман дигар наметавонам, ки барои фарзандонам насаби дилхоҳамро гузорам. Ин чӣ хел мешавад, ки фарзандони ман насаби бобояшонро надошта бошанд? Дар ин миён, номи падари ман аз миёни авлод гум мешавад. Гарчанде кормандони сабти асноди ҳолатҳои шаҳрвандӣ мегӯянд, ки фарзанд метавонад, баъди 18-солагӣ насаби худро иваз кунад. Ин кори дубора мешавад. Агар хуб мебуд, ки барои гирифтани насаб, ҳар шахс озод мебуд”.

Имрӯзҳо аксар кормандони сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ ба суол ё даъвои шаҳрвандон як ҷавоб медиҳанд - “Фарзанд баъди 18-солагӣ метавонад худаш насабашро иваз намояд”. Ин дар ҳолест, ки кӯдак то 18-солагӣ дар чандин ҷо ба қайд гирифта мешавад ва соҳиби чанд ҳуҷҷат мегардад, ки бевосита ба номи шахс вобастагии зич доранд. Баъди ба синни ҳаждаҳ расидан барои ивази ном шаҳрвандро зарур аст, ки чанд кори дигарро анҷом диҳад. Дар баробари ин, аксар ҳуҷҷатҳое, ки шаҳрванд то 18-солагӣ соҳиб шудааст, бо номи аввала боқӣ мемонанд ва танҳо ҳуҷҷате пешниҳод мешавад, ки иваз кардани номро шаҳодат медиҳад.

Забоншинос Баҳриддин Камоллидинов оид ба ин мавзӯъ нигаронӣ намуда, таъкид кард: “Гузоштани ном ба фарзанд то 18-солагӣ ҳаққи асосии падару модар аст. Номгузорӣ бояд дар асоси тавсияи хонавода сурат гирад. Падар кист, фарзанд кист, ин ҷиҳатҳо бояд ҳатман ба назар гирифта шаванд ва қолабҳо рост биёянд. Мардуми тоҷик аз аввал ба фарзанд номҳои зебои тоҷикона мемонданд. Ин “ову”, “ович” баъдан пайдо шуд. Масалан, ман рӯзи тавваллуд ва ному насабамро намедонистам. Вақте нав ба мактаб рафтам, падарам дар фронт буданд. Муаллим аз ман пурсид, “бачаи кӣ шумо?. Гуфтам бачаи Камолиддин. “Набошад, шумо Камолиддинов” гуфта ба қайд гирифт ва насаби ман ҳамин хел монд. Баъд аз он ки худамро шинохтам, аз миёни ҳуҷҷатҳои падарам шаҳодатномаи таваллудамро пайдо кардам. Дар шаҳодатнома падарам ба ман номи тозаи тоҷикӣ гузошта будаанд - Баҳриддинҷон Юсуфӣ. Айни ҳол ки аксар оилаҳои ҷавон мехоҳанд ба кӯдак бо номи бобояш насаб гузоранд, бояд ягон монеа ҷой надошта бошад”.

Дар ҳоле ки фарзанд ба 18 дарояду ному насабашро иваз накунад (зеро ин кори дубора аст ва на ҳар кас ба ин роҳ медиҳад) дар ҷомеа ва авлод номи бобои кӯдак нест мешавад. Ҷомеашинос Сангин Гулов ин раванди коргузориро як хараҷу мараҷи зиёдатӣ арзёбӣ намуд:
- Ном яке аз арзишҳое аст, ки ҳар инсон ба он ҳамчун ҳуқуқи модарзодӣ, фитрӣ соҳиб аст. Аз ин хотир, дар Тоҷикистон бо боло рафтани худогоҳии миллӣ ва бо шарофати истиқлолият имконият фароҳам омад, ки шаҳрвандон мувофиқи хости худашон, бо назардошти арзишҳои миллӣ ному насаб гиранд. Намунаи баланд дар ин самт рафтори худи Пешвои миллат, Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Мо мебинем, ки ин раванд рӯз то рӯз бештар шуда истодааст ва аксари кӯдакон бо ному насаби тоҷикӣ ҳуҷҷат мегиранд. Аммо дар ин роҳ баъзе монеаҳои сунъӣ ҷой доранд. Масалан, дар вақти тағйири ном бисёриҳо ба номи бобокалони худ ё бобои бобояшон насаб доштанд ва ин вазифаи мақомоти қайди ҳолатҳои шаҳрвандӣ аст, ки бояд инро ислоҳ кунанд ва мувофиқи хостаи шаҳрвандон ба онҳо ному насаб диҳанд. Бахусус, дар додани насаб хоҳиши шаҳрванд ба инобат гирифта шавад. Қонунгузорӣ барои ин ягон монеа нагузоштааст. Мутаассифона, дар амал мебинем, ки баъзе кормандони мақомоти дахлдор вазифаи худро дуруст намедонанд ва дар назди шаҳрвандон чунин мушкилӣ мегузоранд. Кӯдак таваллуд шуд, падару модари ӯ ҳақ доранд, ки насаби муайянеро барои фарзандашон интихоб намоянд ва оне ки баъди 18-солагӣ фарзанд бо хоҳиши худаш дуюмбора ҳуҷҷат мекунад, ин як хараҷу мараҷ ва ҳуҷҷатбозии зиёдатӣ аст, ки барои шаҳрванд мушкили зиёдро ба бор меорад. Роҳи аз ҳама осони масъала дар он аст, ки ба падару модар имкон диҳанд, то насаби фарзанди худро интихоб кунанд”.

Дар замони ҷаҳонишавӣ пуштибонӣ аз фарҳангу ҳувият ва арзишҳои миллӣ яке аз самтҳои асосӣ барои пойдорию муаррифии миллат ба шумор меравад. Хушбахтона, Ҳукумати кишвар бо шаҳрвандони худогоҳаш барои тоҷику тоҷикона будани миллат корҳои зиёдеро анҷом доданд ва дода истодаанд. Дар масъалаи гузоштани номи тоҷикӣ низ кори хайре ба анҷом расонида шуд ва дар ин самт танҳо ба волидайн имкон додан мебояду бас.

Шодихони НАЗАР,"ҶТ"