ФАРҲАНГ
Якшанбе 28 Апрел 2024 04:30
Ҷашни Наврӯз барои миллати фарҳандӯсту тамаддунсоз ва хуршедпарвари мо дар ҳама давру замон муқаддас буд. Аҷдодони мо, ҳатто дар давраҳои мушкилтарини таърихӣ, ки аҷнабиён Наврӯзи Аҷамро мамнӯъ эълон карда буданд, онро чун иди зиндагисоз ва ҷавобгӯи орзуву ормонҳои деринаашон бо ҳар роҳу восита ҳифз менамуданд ва гиромӣ медоштанд.
Иди Наврӯз яке аз ҷашнҳои бостонии мардуми тоҷику форс ба шумор меравад. Баҳор ва Наврӯзи оламафрӯзро аз замони кӯҳан то имрӯз сухангӯёни бузург тараннум кардаанд. Ин ҷашн арзандаи ҳама тавсифу тараннумҳост. Маҳз дар ин айём ҳама ҷо гулрезу гулбез мегардад. Ин аст, ки дилгармии зиёдеро аз ҷониби ҳамагон нисбати ҷашн мебинем. Яке аз сарчашмаҳои пурарзиш “Наврӯзнома”-и Умари Хайём мебошад. Дар ин китоб оид ба пайдоиши ин ҷашн омадааст: “Сабаби ном ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки Офтобро ду давр бувад, яке он ки ҳар сесаду шасту панҷ рӯз як рубъ аз шабонарӯз ба аввали дақиқаи ҳамал боз ояд ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд, бад ин дақиқа натавонад омадан, чӣ ҳар сол аз муддате кам шавад. Ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт, “Наврӯз” ном ниҳод ва ҷашн оин овард”.
Баъд аз истилои араб, аҷнабиён кӯшиш карданд, ки иди Наврӯзро аз байн бибаранд, аммо мардум ба фишору тазйиқ нигоҳ накарда, ҳар сол ин идро ҷашн мегирифт. Чун арабҳо диданд, ки Наврӯзро аз байн бурдан амрест маҳол, роҳи муросоро пеш гирифта, номи идро дигар карданд, то ин ки онро аз ёди мардум бибаранд. Билохира, арабҳо Наврӯзро “Суннати Ҷамшед” ном ниҳода, ба форсиён иҷозат доданд, ки ҷашнро расман қайд намоянд.
Ҳоло Наврӯзро дар тамоми гӯшаву канори Осиёи Миёна ва тамоми кишварҳои манотиқи Шарқ ҷашн мегиранд. Рӯзи дохилшавии Наврӯз ба ҳисоби солшумории деҳқонӣ якуми моҳи ҳамал ва ба ҳисоби милодӣ 21-22 март, бо ҳисоби сосонии қадим якуми фарвардин мебошад.
Бо фарорасии баҳори нозанин чанд рӯзи охир кишвари зебоманзари моро як рӯҳияи баланди ифтихору сарфарозӣ аз истиқболи ҷашни бузурги аҷдодӣ – Наврӯзи оламафрӯз фаро гирифтааст. Воқеан, Наврӯз ба ҳама шодиву хурсандиҳо шоиставу арзанда аст, зеро бузургони мо фармуданд, ки “Ҳар кас талаби Наврӯз кунад, ба хуррамиву ободӣ ва шодиву нишот бирасад”. Наврӯз барои мардуми мо шукӯҳу шаҳомати хоса дорад, зеро он сатҳи байналмилалиро доро гардидааст. Миллати тоҷик дар радифи дигар халқҳои ҷаҳон дар тӯли таърих ба хазинаи тамаддуни башарӣ ганҷи бебаҳо ворид карда, барои арҷ гузоштан ва ҳифзи ин фарҳанги воло ҷонбозиҳо намудааст. Маълум аст, ки 23 феврали соли 2010 бо ташаббуси якҷояи Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Озорбойҷон дар 64-умин иҷлосияи Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид қатъномаи ин созмони бонуфуз оид ба “Рӯзи байналмилалии Наврӯз” бо аксарияти овозҳо қабул гардида, Наврӯз ба феҳристи ёдгории фарҳанги ҷаҳонӣ дохил шуд.
Тибқи қатъномаи зикршуда 21 март ҳамчун рӯзи байналмилалии Наврӯз эътироф гардид. Ҷаҳду талоши он давлатҳоро, ки иди наврӯзро асрҳо боз ҷашн мегиранд, ҷиҳати нигоҳ доштан ва рушду такомул додани анъанаҳои марбут ба он қобили таваҷҷуҳ донис-та, ҳамзамон аз давлатҳои дигари аъзои Созмони Милали Муттаҳид даъват ба амал оварда шуд, ки дар бораи Наврӯз иттилои бештар мунташир намуда, сарчашма, анъана ва таърихи пайдоиши ин иди бостониро мавриди таҳқиқ ва тарғиб қарор диҳанд. Мақоми байналмилалӣ гирифтани Наврӯз дар арҷгузорӣ ба фарҳанги ҳамдигар, таҳкими сулҳу субот ва равобити халқу миллатҳои мухталифи дунё сарфи назар аз қавму нажод, забону эътиқод ва тафаккур нақши муассир гузошта метавонад. Пазируфтани иди Наврӯз ҳамчун иди байналмилалӣ аз бузургию шаҳомат, решаҳои чуқури таърихию фарҳангӣ ва иҷтимоӣ доштани он далолат намуда, далели эътирофи тамаддуни куҳанбунёди ориёинажод, аз ҷумла тоҷикон мебошад. Воқеан, Наврӯз иди хеле қадимаи тоҷикон буда, таърихи он ба беш аз шаш ҳазор сол тӯл мекашад. Дар ин муддати тӯлонӣ ин иди бузург борҳо ба муқобилиятҳои мазҳабию, фарҳангӣ ва бадситезҳои аҷнабиёну бадхоҳон рӯ ба рӯ шуда, тазодҳои мухталифи давру замонҳоро паси сар намуд.
Тавре аз сарчашмаҳои таърихию фарҳангӣ бармеояд, ҳанӯз ҷашни Наврӯз дар аҳди Куруши Кабир ва салтанати Дорои Бузург дар толорҳои пурҳашамати тахти Ҷамшед, аз ҷумла қасри барҳавои Садсутун, бо иштироки табақаҳои гуногуни ҷомеа, дар сатҳи давлатӣ зиёда аз як ҳафта баргузор шуда, аҳли санъат ба он шукӯҳи хоса мебахшиданд. Маросими баргузории ҷашни Наврӯз ва ба ҳузур пазируфтани намояндагони қавму миллатҳои гуногун дар деворнигориҳои тахти Ҷамшед то имрӯз побарҷо мебошад. Дар гузашта маросими суннатҳои Наврӯз шаш рӯз идома ёфта, аз ду қисм, яъне Наврӯзи кӯчак ва Наврӯзи бузург иборат буд. Ниёгони мо барои ҳифзи анъана ва суннатҳои наврӯзӣ дар мушкилтарин рӯзҳо, дар ҳаводиси пурфоҷиаи таърих истодагарӣ карда, ҳуқуқи маънавӣ ва ормонҳои худро дар таҳлили он бо таҳаммулпазирӣ нишон дода, ин идро дар ҳама сатҳ аз фақирон то шоҳон бо шоистагӣ ҷашн мегирифтанд.
Вобаста ба ин яке аз суннатҳои неки Наврӯз дар гузашта чунин будааст, ки бомдод рӯзи аввали моҳи фарвардин мардум ба ҳамдигар об мепошиданд ва шакар ҳадя мекарданд. Суннати об пошидан бо нияти бахти сафед ва покизагиву оромии рӯҳу ҷисм ва ҳадяи шакар маънои ширин кардани даҳонро дорад, ки аз ин Наврӯз то Наврӯзи дигар қалбҳо аз кинаву кудурат пок ва комҳо ҳамеша ширин бошанд. Баъди адои ин суннатҳо ба таҳияи хони наврӯзӣ, яъне ҳафт шин ва ҳафт син мепардохтанд ва дар наврӯзгоҳҳо ҳамчун рамзи хуршеди оламафрӯз гулханҳои бузург меафрӯхтанд. Дастархони Наврӯзиро бо ҳафт номгӯи наврӯзӣ меоростанд. Нахуст он бо ҳамсадои “Шин” сар мешуд, ки аз шамъ, шароб, шир, шарбат, шакар, ширинӣ ва шона иборат буд. Баъдан илова ба ҳафт “Шин”, ҳафт “Син” ҷорӣ шуд. Яъне: сирко, суманак, сабзӣ, сумоқ, сир, себ, санҷит ва сипанд. Дар баъзе хонадон ба ҷои сумоқ ва сипанд, сабза, суманак ё самбӯса ҳозир мекунанд. Рӯзҳои ҷашни Наврӯз деҳқонон ба киштукори баҳорӣ шурӯъ менамоянд. Марди деҳқон дар ин рӯз ба умеди ризқу рӯзӣ донаи тухмро ба замин мепошад ва умед мекунад, ки баҳори дигар аз самараи он истифода намояд. Дар ҳама ҷо ҳашарҳо, сайругашти идона, базмҳои савту суруд, чорабиниҳои варзишӣ барпо мегардад ва дастархонҳои наврӯзӣ ороста мешаванд. Мардум дар Наврӯз хонаҳоро сафед, зарфҳоро тоза ва пур аз об мекарданд, ки тамоми сол серию пурӣ шавад. Духтарону ҷавонон арғунчак мепариданд, зеро ақида буд, ки агар ҳар касе дар Наврӯз арғунчак парад, пас шамол гуноҳҳояшро мебарад.
Суманакпазӣ яке аз суннатҳои бостонии мардуми тоҷик мебошад. Чанд рӯз қабл аз Наврӯз мардум донаҳои гандумро шуста, ба зарфҳо мегиранд ва дар ҷои гарм барои сабзидан мегузоранд. Вақте ки гандум рӯида ва шира гирифт, онро дар ӯғирак мекӯбанд. Сабзаи кӯфтаро бо об омехта, соф мекунанду шираашро бо орд омехта, меҷушонанд, то қиём шавад.
Маъракаи суманакпазӣ одатан шабона оғоз ёфта, то субҳдам давом мекунад. Тамоми шаб занону духтарон бо либосҳои идона, дасту поҳоро ҳино баста, бо рақсу сурудҳои дилнишин дар ҳавои мусиқӣ ва доиразанӣ машғули суманакпазӣ мешаванд. Онҳо бо навбат дегҳои суманакпазиро бо кафлезҳои чӯбин кофта, суруд замзама мекунанд:
Суманак дар ҷӯш, мо кафча занем.
Дигарон дар хоб, мо дафча занем.
Пагоҳӣ, баъди баромадани офтоб суманаки тайёрро ба дастархони Наврӯзӣ мегузоранд. Ниёгони мо Наврӯзро оғози сол ва оғози гардиши табиат меномиданд ва бо суруру нишот ба ҳамдигар мегуфтанд: “Хон, соли дигар гузашт, зиндагии нав ба сар овар ва кӯҳнагиро ба соли кӯҳан вогузор”.
Ҷамил ВАЛИЕВ, корманди
Китобхонаи миллии Тоҷикистон
Эмомалӣ Раҳмон
Иди Наврӯз яке аз ҷашнҳои бостонии мардуми тоҷику форс ба шумор меравад. Баҳор ва Наврӯзи оламафрӯзро аз замони кӯҳан то имрӯз сухангӯёни бузург тараннум кардаанд. Ин ҷашн арзандаи ҳама тавсифу тараннумҳост. Маҳз дар ин айём ҳама ҷо гулрезу гулбез мегардад. Ин аст, ки дилгармии зиёдеро аз ҷониби ҳамагон нисбати ҷашн мебинем. Яке аз сарчашмаҳои пурарзиш “Наврӯзнома”-и Умари Хайём мебошад. Дар ин китоб оид ба пайдоиши ин ҷашн омадааст: “Сабаби ном ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки Офтобро ду давр бувад, яке он ки ҳар сесаду шасту панҷ рӯз як рубъ аз шабонарӯз ба аввали дақиқаи ҳамал боз ояд ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд, бад ин дақиқа натавонад омадан, чӣ ҳар сол аз муддате кам шавад. Ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт, “Наврӯз” ном ниҳод ва ҷашн оин овард”.
Баъд аз истилои араб, аҷнабиён кӯшиш карданд, ки иди Наврӯзро аз байн бибаранд, аммо мардум ба фишору тазйиқ нигоҳ накарда, ҳар сол ин идро ҷашн мегирифт. Чун арабҳо диданд, ки Наврӯзро аз байн бурдан амрест маҳол, роҳи муросоро пеш гирифта, номи идро дигар карданд, то ин ки онро аз ёди мардум бибаранд. Билохира, арабҳо Наврӯзро “Суннати Ҷамшед” ном ниҳода, ба форсиён иҷозат доданд, ки ҷашнро расман қайд намоянд.
Ҳоло Наврӯзро дар тамоми гӯшаву канори Осиёи Миёна ва тамоми кишварҳои манотиқи Шарқ ҷашн мегиранд. Рӯзи дохилшавии Наврӯз ба ҳисоби солшумории деҳқонӣ якуми моҳи ҳамал ва ба ҳисоби милодӣ 21-22 март, бо ҳисоби сосонии қадим якуми фарвардин мебошад.
Бо фарорасии баҳори нозанин чанд рӯзи охир кишвари зебоманзари моро як рӯҳияи баланди ифтихору сарфарозӣ аз истиқболи ҷашни бузурги аҷдодӣ – Наврӯзи оламафрӯз фаро гирифтааст. Воқеан, Наврӯз ба ҳама шодиву хурсандиҳо шоиставу арзанда аст, зеро бузургони мо фармуданд, ки “Ҳар кас талаби Наврӯз кунад, ба хуррамиву ободӣ ва шодиву нишот бирасад”. Наврӯз барои мардуми мо шукӯҳу шаҳомати хоса дорад, зеро он сатҳи байналмилалиро доро гардидааст. Миллати тоҷик дар радифи дигар халқҳои ҷаҳон дар тӯли таърих ба хазинаи тамаддуни башарӣ ганҷи бебаҳо ворид карда, барои арҷ гузоштан ва ҳифзи ин фарҳанги воло ҷонбозиҳо намудааст. Маълум аст, ки 23 феврали соли 2010 бо ташаббуси якҷояи Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон, Озорбойҷон дар 64-умин иҷлосияи Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид қатъномаи ин созмони бонуфуз оид ба “Рӯзи байналмилалии Наврӯз” бо аксарияти овозҳо қабул гардида, Наврӯз ба феҳристи ёдгории фарҳанги ҷаҳонӣ дохил шуд.
Тибқи қатъномаи зикршуда 21 март ҳамчун рӯзи байналмилалии Наврӯз эътироф гардид. Ҷаҳду талоши он давлатҳоро, ки иди наврӯзро асрҳо боз ҷашн мегиранд, ҷиҳати нигоҳ доштан ва рушду такомул додани анъанаҳои марбут ба он қобили таваҷҷуҳ донис-та, ҳамзамон аз давлатҳои дигари аъзои Созмони Милали Муттаҳид даъват ба амал оварда шуд, ки дар бораи Наврӯз иттилои бештар мунташир намуда, сарчашма, анъана ва таърихи пайдоиши ин иди бостониро мавриди таҳқиқ ва тарғиб қарор диҳанд. Мақоми байналмилалӣ гирифтани Наврӯз дар арҷгузорӣ ба фарҳанги ҳамдигар, таҳкими сулҳу субот ва равобити халқу миллатҳои мухталифи дунё сарфи назар аз қавму нажод, забону эътиқод ва тафаккур нақши муассир гузошта метавонад. Пазируфтани иди Наврӯз ҳамчун иди байналмилалӣ аз бузургию шаҳомат, решаҳои чуқури таърихию фарҳангӣ ва иҷтимоӣ доштани он далолат намуда, далели эътирофи тамаддуни куҳанбунёди ориёинажод, аз ҷумла тоҷикон мебошад. Воқеан, Наврӯз иди хеле қадимаи тоҷикон буда, таърихи он ба беш аз шаш ҳазор сол тӯл мекашад. Дар ин муддати тӯлонӣ ин иди бузург борҳо ба муқобилиятҳои мазҳабию, фарҳангӣ ва бадситезҳои аҷнабиёну бадхоҳон рӯ ба рӯ шуда, тазодҳои мухталифи давру замонҳоро паси сар намуд.
Тавре аз сарчашмаҳои таърихию фарҳангӣ бармеояд, ҳанӯз ҷашни Наврӯз дар аҳди Куруши Кабир ва салтанати Дорои Бузург дар толорҳои пурҳашамати тахти Ҷамшед, аз ҷумла қасри барҳавои Садсутун, бо иштироки табақаҳои гуногуни ҷомеа, дар сатҳи давлатӣ зиёда аз як ҳафта баргузор шуда, аҳли санъат ба он шукӯҳи хоса мебахшиданд. Маросими баргузории ҷашни Наврӯз ва ба ҳузур пазируфтани намояндагони қавму миллатҳои гуногун дар деворнигориҳои тахти Ҷамшед то имрӯз побарҷо мебошад. Дар гузашта маросими суннатҳои Наврӯз шаш рӯз идома ёфта, аз ду қисм, яъне Наврӯзи кӯчак ва Наврӯзи бузург иборат буд. Ниёгони мо барои ҳифзи анъана ва суннатҳои наврӯзӣ дар мушкилтарин рӯзҳо, дар ҳаводиси пурфоҷиаи таърих истодагарӣ карда, ҳуқуқи маънавӣ ва ормонҳои худро дар таҳлили он бо таҳаммулпазирӣ нишон дода, ин идро дар ҳама сатҳ аз фақирон то шоҳон бо шоистагӣ ҷашн мегирифтанд.
Вобаста ба ин яке аз суннатҳои неки Наврӯз дар гузашта чунин будааст, ки бомдод рӯзи аввали моҳи фарвардин мардум ба ҳамдигар об мепошиданд ва шакар ҳадя мекарданд. Суннати об пошидан бо нияти бахти сафед ва покизагиву оромии рӯҳу ҷисм ва ҳадяи шакар маънои ширин кардани даҳонро дорад, ки аз ин Наврӯз то Наврӯзи дигар қалбҳо аз кинаву кудурат пок ва комҳо ҳамеша ширин бошанд. Баъди адои ин суннатҳо ба таҳияи хони наврӯзӣ, яъне ҳафт шин ва ҳафт син мепардохтанд ва дар наврӯзгоҳҳо ҳамчун рамзи хуршеди оламафрӯз гулханҳои бузург меафрӯхтанд. Дастархони Наврӯзиро бо ҳафт номгӯи наврӯзӣ меоростанд. Нахуст он бо ҳамсадои “Шин” сар мешуд, ки аз шамъ, шароб, шир, шарбат, шакар, ширинӣ ва шона иборат буд. Баъдан илова ба ҳафт “Шин”, ҳафт “Син” ҷорӣ шуд. Яъне: сирко, суманак, сабзӣ, сумоқ, сир, себ, санҷит ва сипанд. Дар баъзе хонадон ба ҷои сумоқ ва сипанд, сабза, суманак ё самбӯса ҳозир мекунанд. Рӯзҳои ҷашни Наврӯз деҳқонон ба киштукори баҳорӣ шурӯъ менамоянд. Марди деҳқон дар ин рӯз ба умеди ризқу рӯзӣ донаи тухмро ба замин мепошад ва умед мекунад, ки баҳори дигар аз самараи он истифода намояд. Дар ҳама ҷо ҳашарҳо, сайругашти идона, базмҳои савту суруд, чорабиниҳои варзишӣ барпо мегардад ва дастархонҳои наврӯзӣ ороста мешаванд. Мардум дар Наврӯз хонаҳоро сафед, зарфҳоро тоза ва пур аз об мекарданд, ки тамоми сол серию пурӣ шавад. Духтарону ҷавонон арғунчак мепариданд, зеро ақида буд, ки агар ҳар касе дар Наврӯз арғунчак парад, пас шамол гуноҳҳояшро мебарад.
Суманакпазӣ яке аз суннатҳои бостонии мардуми тоҷик мебошад. Чанд рӯз қабл аз Наврӯз мардум донаҳои гандумро шуста, ба зарфҳо мегиранд ва дар ҷои гарм барои сабзидан мегузоранд. Вақте ки гандум рӯида ва шира гирифт, онро дар ӯғирак мекӯбанд. Сабзаи кӯфтаро бо об омехта, соф мекунанду шираашро бо орд омехта, меҷушонанд, то қиём шавад.
Маъракаи суманакпазӣ одатан шабона оғоз ёфта, то субҳдам давом мекунад. Тамоми шаб занону духтарон бо либосҳои идона, дасту поҳоро ҳино баста, бо рақсу сурудҳои дилнишин дар ҳавои мусиқӣ ва доиразанӣ машғули суманакпазӣ мешаванд. Онҳо бо навбат дегҳои суманакпазиро бо кафлезҳои чӯбин кофта, суруд замзама мекунанд:
Суманак дар ҷӯш, мо кафча занем.
Дигарон дар хоб, мо дафча занем.
Пагоҳӣ, баъди баромадани офтоб суманаки тайёрро ба дастархони Наврӯзӣ мегузоранд. Ниёгони мо Наврӯзро оғози сол ва оғози гардиши табиат меномиданд ва бо суруру нишот ба ҳамдигар мегуфтанд: “Хон, соли дигар гузашт, зиндагии нав ба сар овар ва кӯҳнагиро ба соли кӯҳан вогузор”.
Ҷамил ВАЛИЕВ, корманди
Китобхонаи миллии Тоҷикистон
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед