Ман ӯро беҳад зиёд дӯст медоштам. Умуман барои чӣ мо дӯст медорем? Магар аҷиб нест, ки дар тамоми олам танҳо як ҷонзодеро дида тавонию халос? Дар сар танҳо як фикр, дар дил танҳо як хоҳиш, дар лабон танҳо як ном, номе, ки аз қаъри ҷисм, чун оби чашма ба лабон меояду таъкид ва такрор намоӣ, доимо, дар ҳама ҷо онро пичиррос занӣ? Чун ибодат.

Саргузашти худамонро қисса нахоҳам кард. Муҳаббат як қисса дорад. Доимо ва танҳо якто. Ман ӯро вохӯрдаму дӯст доштам. Ана, ҳамин. Тӯли як сол дар муҳити фаттонии ӯ, оғӯши ӯ, меҳрубонии ӯ, нигоҳҳо, гуфтаҳои ӯ, мафтуну побанд, асири ҳама он чизе, ки аз ӯ эҳсос мегардид, шуда будам. То ҳаде, ки дигар наметавонистам ҳис намоям, шаб аст ё рӯз, зиндаам ё мурда, дар замини куҳансоли худамон ҳузур дорам ё олами дигар?

Ва, ана, ӯ фавтид. Чӣ тавр? Намедонам ва умуман ҳаргиз нахоҳам инро донист.

Боре шоми боронӣ ӯ ба манзил тамоман тар шуда баргашт. Рӯзи дигар ба сулфа даромад. Қариб як ҳафта сулфид ва пасон хобид.

Чӣ ҳодиса рӯй дод? Гумон аст, ки инро ман фаҳмида тавонам.

Духтурон омада чизе навишта мерафтанд. Доруворӣ оварда, зане ӯро маҷбур дошт, онҳоро қабул намояд. Дастони маҳбубаи ман хеле гарм, пешонааш наму тасфон, чашмонаш дурахшону андӯҳгин. Ман бо ӯ гап мезадам, вай посух мегардонд. Дар чи хусус ҳарф мезадем? Ёд надорам. Ҳамаро фаромӯш кардам, ҳамаро! Ӯ фавтид. Ҳанӯз ҳам ёд дорам, охирин бор нафас кашиданашро. Охирин нафаскашии сабук ва базӯр шунавояшро. Занаки касалбон “Оҳ!”, гӯён фарёд кашид. Ва ман фаҳмидам, ҳамаашро фаҳмидам.

Дигар чизеро дарк надоштам. Чизеро. Кашиш ҳозир шуду дар борааш ҳарфзанон гуфт: “Маъшуқаи шумо...” Бароям чунин намуд, ки ӯ таҳқираш дорад. Ҳеҷ кас ҷуръат надошт варо чунин ном барад. Охир ӯ фавтида буд. Ман ӯро пеш кардам. Кашиши дигар омад. Хеле меҳрубон ва хушзабон. Вақте бо ман дар хусуси ӯ гап мезад, мегиристам.

Дар бораи майда-чуйдаҳои маросим аз ман ҳар чиз мепурсиданд. Аз кадом хусус, дигар ба ёдам нест. Лек садои болғаро ҳангоми мехкӯби тобут возеҳ ёд дорам. Оҳ, Худоё!

Вайро гӯронданд. Таги хок намуданд, ӯро! Дар ин чуқурӣ! Шиносҳо омаданд, якчанд дугонаҳояш. Ман ғайб задам. Гурехтам. Хеле дар кӯчаҳо давр задам. Сипас ба манзил баргаштам. Рӯзи дигар ба саёҳат баромадам.



Дирӯз ба Париж баргаштам.

Ҳине ки дубора ҳуҷраамонро дидам, ҷойхоб, мебел ҳама чиз боқӣ монда буд. Ҳама чизе, ки пас аз фавти одами зинда мемонад. Маро боз ҳолати навмедии сахт фаро гирифт. Тайёр будам тирезаро кушода, худро ба кӯча ҳаво диҳам. Дигар мадорам намонд, миёни ин ашёҳо, деворҳо, ки ӯро иҳота ва пинҳон медоштанд, даруни тарқишҳои ноаён, ки ҳиссаи ҷисми ӯ, бадани ӯ, нафаси ӯ нуҳуфта буданд, ҳузур дошта бошам. Кулоҳамро гирифта, хостам аз ин ҷо фирор намоям. Пеши дари баромадгоҳ нохост ба оинаи калони барқад бархӯрдам. Онро худам гузошта будам. То ки ҳар гоҳи аз манзил берун шудан, вай аксашро аз нӯги по то фарқи сар дида тавонад. Бинад, ки ҳама, аз пойафзол то мӯи сар тозаю озода ва шинам аст.

Ва ман дар муқобили оина, ки аксар вақт ӯро аксандозӣ мекард, карахт меистодам. Аксар вақте ки он ҳам мебоист симояшро нигоҳ медошт.

Бо ҷисми ларзон рост истода, бо чашмон ба оина дида дӯхта будам. Ба шишаи ҳамвори чуқур, шишаи холӣ, ки варо пурра дар худ таҷассумкунон мисли ман бо нигоҳи меҳрангез, аз худ мекард. Нисбати ин шиша дар вуҷудам меҳрубоние ҳис намудам. Ба он даст расондам. Сард буд. Эҳ, хотира, хотира! Оинаи пурандӯҳ, зиндаю равшан, оинаи пурдаҳшат, сарчашмаи азобҳои беохир. Одамони хушбахт дилашон чун оинаест, ки он ҷо аксҳо лағжидаю нест мешаванд. Ҳама чизи фарогирифта, дар пешаш рухдода, ба он нигоҳ карда, дилбастагӣ ва муҳаббати дар он аксёфта фаромӯш мегардад. Чӣ қадар ранҷи ҷонкоҳ!

Ман берун баромада, беақлона, хилофи майлу хоҳиш ҷониби гӯристон роҳ гирифтам. Ман ӯро, гӯри одӣ, салиби мармарии дар он чанд сухан навиштаро дарёфтам: “Вай дӯст медошт, дӯстдошта буд ва фавтид.”

Вай дар он ҷо буд. Даруни чуқурӣ, кайҳо вайрон шуда буд. Чӣ гуна даҳшат! Фиғон кашида, рӯямро ба замин молидам.

Ман он ҷо то дер мондам. Хеле дер. Пасон ҳис намудам, ки торикӣ мефарояд. Майли аҷибе, майли беақлонаи маъшуқи навмедгаштае маро фаро гирифт. Хоҳиш доштам шабро он ҷо гузаронам. Шаби охиринро сари манзилаш бо гиря рӯз намоям. Лек шояд маро медиданд ва он ҷо пеш мекарданд. Чӣ бояд кард? Ман маккориро пеш гирифтам. Аз ҷо бархоста дар ин шаҳри мурдагон ба гардиш даромадам. Ман торафт дур мерафтам. Чи қадар хурд аст ин шаҳри мурдагон, нисбати шаҳре, ки зиндаҳо сукунат доранд. Аммо чӣ қадар бешуморанд мурдагон нисбати зиндаҳо! Ба мо фалон миқдор биноҳои баланд, фалон миқдор кӯчаҳо, фалон миқдор паҳно лозим аст. Ҳамаи ин ба он хотир, ки чор насл, якбора дар олами равшан зиста, оби чашмасорон, шароби ангурзоронро нӯшанд, нони майдонҳои васеъро хӯранд.

Барои тамоми насли мурдаҳо, тамоми зинаи одамӣ бошад, ҳатто то рӯзҳои мо, чизе лозим нест. Танҳо як порча замин, дигар ҳеҷ чиз!

Замин онҳоро қабул мекунад, фаромӯшӣ онҳоро нест месозад. Алвидоъ!

Паси панҷараи гӯристони нав, ногаҳон ман боз як гӯристони бесоҳибро дарёфтам. Он ҷо мурдагон аллакай ба хок табдил ёфтаю худи салибҳо пӯсида буданд. Фардо ин ҷо бошандагони навро таги хок хоҳанд кард. Ин боғи пуршукӯҳ ва дилгири фарогири ҷасадҳои одамӣ, бо гиёҳҳои хуч ва сарвҳои хушқади сиёҳтоб пӯшида шуда буд.

Ман тамоман танҳои танҳо будам. Ба дарахти хеле баланд зӯр зада баромада, паси навдаҳои ғафсу торики он пинҳон шудам. Танаи дарахтро мисли ғарқшудае, ки ба сутуни шикастаи киштӣ мечаспад, дошта будам. Ва интизорӣ доштам.

Вақте ки шаби тамоман торик фаро расид, паноҳгоҳи худро тарк намудам. Оҳиста, беовоз рӯи замини пур аз мурдагон қадам мениҳодам.

Хеле ва хеле саргардон шудам. Ман ӯро ҳеҷ ёфта наметавонистам. Дастонамро ба пеш ёзондаю чашмонамро калон кушода, ба гӯрҳо бо дастону пойҳо, зоную сари сина, ҳатто бо сар бархӯрда ба пеш ҳаракат доштам. Аммо дарёфтан мушкил буд. Чун нобиноён палмосида ҳаракат мекардам. Сангу салибҳо, панҷараҳои фулузӣ, гулчанбарҳои шишагӣ, гулҳои пажмурдаю хушкидаро мепалмосидам. Ҳарфҳои матнҳои навиштаро соп-сопкунон мехондам. Аҷаб шаби тору тира! Ман ҳеҷ ӯро дарнамеёфтам.

Моҳтоб наметофт. Торикии зулмот. Бо пайраҳаи борик миёни қатори гӯрҳо роҳ мепаймудам. Маро ваҳм зер кард. Ваҳми ҷонсӯз. Гӯрҳо! Ҳама ҷо гӯрҳо! Аз чапу рост, пешу қафо, дар гирду атроф, танҳо гӯрҳо! Дигар маҷоли роҳгардӣ надоштам. Пойҳоям қат шуда, болои санги гӯре нишастам. Садои таппиши дили худро шунидам. Ва боз садои чизи дигаре ҳам ба гӯшам расид. Овози норавшану нофаҳмое. Магар ин овоз аз майнаи афгоршудаам ё аз торикии басо сиёҳ ё аз қаъри замини пурасрор, ки пур аз ҷасади одамист, садо медод? Ман ба атроф нигаристам.

Чӣ қадар вақт ман он ҷо нишастам? Намедонам. Ман аз тарс карахт шуда, аз даҳшат қариб девона мешудам. Тайёр будам, ки дод занам. Ба назарам чунин менамуд, ки мемирам.

Ва ногоҳ ҳис кардам, ки санге рӯяш нишастаам такон хӯрд. Дар ҳақиқат, гӯё ки онро бардошта бошанд, ҷунбид. Бо як ҷаҳиш худро паси қабри дигар гирифтам. Дидам, бале бо чашмони хеш дидам, ки чӣ тавр санги вазнини рӯяш ман нишаста, болои қабр рост шуд. Ва мурдае, скелети лублуч пайдо шуда, пушти тамоман хамидаи худро рост кард. Ҳарчанд хеле торик буд, лек ӯро возеҳу равшан дидам. Болоии салиб чунин навиштаҷотро хондам: “Ин ҷо Жан Оливан, ки панҷоҳу як сол дошт, нуҳуфтааст. Ӯ наздикони хешро бағоят дӯст медошт. Одами нек ва бовиҷдон буд. Дар сулҳу салоҳ зист дошт.”

Марҳум низ навиштаҷотро хонда баромад. Пасон санги нӯгтезро аз пайроҳа бардошту ҷиддан ба нест кардани навиштаҷот пардохт. Холигии чашмони худро ба болои салиб дӯхта, оҳиста тоза мекард. Сипас бо панҷаҳои устухонӣ ба навиштани ҳарфҳо шурӯъ намуд. Ба мисли хати рости рӯшноидиҳандае, ки бо гӯгирди фосфорӣ рӯи шиша мекашанд: “Ин ҷо Жан Оливан, ки панҷоҳу як сол дошт, нуҳуфтааст. Бо бераҳмии худ, барои ба даст овардани мерос, падарро ба гӯр фиристод. Ҳамсарашро сахт азият дода, фарзандонро ҷонбезор карда буд. Ҳамсоягонро фиреб карда, куҷое ки рост меомад, медуздид. Ҳамаро бад дид ва фавтид.”

Навиштанро анҷом дода, мурда кори худро тамошо дошт. Ва ман баргашта дидам, ки тамоми қабрҳо кушодаю аз даруни тобутҳо устухонҳо сар бардоштаанд. Навиштаҷоти бардурӯғи наздиконашонро рӯи санги қабрҳо тоза, саъй доштанд ҳақиқатро барқарор созанд.

Ва ман дарк намудам, ки эшон ҳама қотилони наздикони хеш, бадкирдору дурӯғгӯ, қаллобу дурӯя, фиребгару туҳматчӣ, дузду бахил, чашмгуруснаю зихна, риёкор, шуҳратпарасту мағрур ва ким-киҳое маҳсуб меёфтаанд. Ҳамаи ин падарони меҳрубон, ҳамсарони вафодор, фарзандони содиқ, духтарони боиффат, тоҷирони бовиҷдон, ҳамаи ин мардону занон, ки худро нексиришт метарошиданд, амалҳои зишти шармовар ва қабеҳро анҷом медодаанд.

Ҳамаи онҳо сари манзили охират ҳақиқати талх, бераҳму даҳшатовар, вале муқаддасро менавиштанд. Ҳақиқатеро, ки пайвандони дар ҳаёт будаашон, аз он бехабар буданд ё худро бехабар вонамуд мекарданд.

Ман фикр кардам, ки шояд ӯ низ ҳақиқатро навишта бошад. Ва дигар чизе маро ба ҳарос наандохта, миёни қабрҳои кушода, миёни ҷасадҳо, миёни скелетҳо ҷонибаш дартоз шудам.

Бовар ба он ки ӯро тез дарёфт хоҳам кард. Ман ӯро аз дурӣ шинохтам. Ҳарчанд чеҳрааш бо кафан пӯшида шуда буд. Рӯи санги қабр, ки пеш хонда будам: “Вай дӯст медошт, дӯстдошта буд ва фавтид”, чунин навиштаҷот ба чашмам расид: “Барои хиёнат кардан ба маъшуқи хеш аз манзил берун рафт. Зери борон монд, зуком шуду фавтид.”

Мегӯянд, маро субҳгоҳон дар ҳолати беҳушӣ назди кадом қабре дарёфтаанд...

Ги де Мопассан, Фаронса, aз русӣ тарҷумаи Толибшоҳи ДАВЛАТ, “ҶТ”