Субҳи барвақт садои шодиву сурури кӯдакон ва аҳли деҳ ба гӯш мерасид.  Насими субҳи баҳорӣ дамидаву аз тирезаи хона бӯи хуши сабзаву себаргаҳои атроф ба машом мерасид. Чун дар оғӯши асрорангезу форами фасли баҳор дар хоби саҳаргоҳӣ будам, ҳеҷ намехостам аз он сар бардораму аз лаззати субҳи баҳорӣ маҳрум гардам. Ногаҳ садои модарам гушам расид:

-Писарам, бедор шав! Имрӯз рӯзи аввали сол аст. Иди Наврӯз, яъне соли нав омад. Дар ин рӯзи муборак ҳама дар болои деҳ сарҷамъанду саҳни наврӯзӣ оростаанд. Бархезу пироҳани идона ба бар карда, ҳамроҳи дигар кӯдакон ба сайри наврӯзӣ баро. Агар ибтидои соли навро бо хушиву хурсандӣ пешвоз гирӣ, то охири сол хушбахт хоҳӣ монд.

Ин аввалин хотиротест аз омадани соли нави аҷдодӣ - Наврӯзи хуҷастапай. Пас аз он дарк намудам, ки сабзидани талу теппаҳо ва шукӯфон гаштани боғу чаманҳо муждагонӣ аз баҳори нозанину Наврӯзи оламафрӯз аст.

Дар баробари дигар ҷашнҳо Наврӯз аз зумраи идҳое мебошад, ки онро мардуми тоҷик дар қатори дигар халқу миллатҳо бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил менамояд. Наврӯзро соли нави мардуми ориётабор маънидод намуда, он ҳар сол бо муҳаббату самимият пешвоз гирифта мешавад. Чуноне ки аз номи он бармеояд, Наврӯз маънии “рӯзи нав”-ро дошта, дар ибтидои соли нави хуршедӣ таҷлил мегардад. Наврӯз ҷашни фарорасии баҳори нозанину зиндашавии табиат, оғози кишту кор ва айёми баробаршавии шабу рӯз аст.

Хурсандиовар аст, ки ҷашни Наврӯз аз ҷониби созмонҳои байналмилалӣ эътироф гардида, ҷашни байналмилалӣ эълон шуд. Соли 2010 дар ҷаласаи 64-уми Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид, таҳти фасли 49, ки унвони “Фарҳанги ҷахон”-ро дорад, қарорномаи “Рӯзи ҷаҳонии Наврӯз” ба тасвиб расид. Дар қарорнома гуфта мешавад, ки хамасола дар тамоми ҷаҳон 21-уми март ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз таҷлил гардад.

Дар таърихи фарҳанги мардуми ориётабор ҳеч як анъана ва расму ойине чун ҷашни хуҷастапай ва фархундаи Наврӯз азизу арҷманд нест. Наврӯз пайвандгари насли имрӯз бо расму ойин,  арзишҳои эстетикӣ, меҳру садоқат ва анъаноти ниёгон мебошад. Ин аст, ки ҳар сол он бо тамоми шукуҳу шаҳомати хоса пешвоз гирифта мешавад. Ин иди ниёгонӣ дорои хусусияту фарҳанги махсус буда, дар ҳар гӯшаи ҷумҳурӣ бо оростани оинҳои идонаи наврӯзӣ онро бо рӯҳияи тозаву фараҳмандӣ истиқбол мегиранд.

Доир ба ҷашни наврӯз фарҳангшиносон низ андешаҳои гуногун дошта таъкид менамоянд, ки Наврӯз яке аз ҷашнҳои бостонии қавмҳои ориёинажод аст. Ба иттилоои сарчашмаҳои таърихӣ ин иди суннатии мо аз давраҳои хеле қадим ҷашн гирифта мешавад. Сарчашмаҳо хабар медиҳанд, ки иди Наврӯз то ба давраи дини Зардуштӣ ҳам таҷлил мегардид. Сухан дар бораи он меравад, ки иди Наврӯз иди баҳору шукуфоӣ ва зиндашавии табиат мебошад. Фалсафаи Наврӯз фақат зиндашавии табиат не, балки як воқеияти зиндагӣ аст, ки дар ҳамин рӯз таҳаввулоти бузурге ба вуҷуд меояду табиат эҳё мешавад. Ба гуфти бузургони гузаштаамон, Наврӯз ҷавоншавии табиат аст.

Тавре фарҳангшинос Мирзоҳусайни Бадалипур мегӯяд, “дар тафаккуру андешаи мо - мардуми ориёнажод, як рамзу ақида, орзую омоле вуҷуд дорад, ки миллитарин ҷашнамон - Наврӯз аз фарҳангу маданияти гузаштагонамон дарак медиҳад. Бо омадани Наврӯз хонаҳоро тозаю озода мегардонанд, ҳафтсину ҳафтшин омодо менамоянд. Деҳқон ба кишту кор оғоз мекунад. Киштукор кардани замин маънии зиндагии навро дошт. Ҳамин аст, ки фарҳанги ҷашни Наврӯз дар тафаккури мардум як такопӯ ва ҷустуҷӯи фарҳангиро ба вуҷуд меорад. Наврӯз хоси мавқеи ҷуғрофии мо мебошад. Агар дар дигар минтақаҳои ҷаҳон сардӣ бошад, дар мо баҳор асту мавсими таҷлили ин иди накӯст. Омадани ин рӯз ба зиндагии мо таровату нафосати тоза мебахшад. Чун баҳор покист ва, ба қавле, домони баҳор намозист”.
Яке аз хусусиятҳои асосии фарҳангии ин ҷашн аз он иборат аст, ки дар ин айём шабу рӯз баробар мешавад. Пас аз он шабҳо кӯтоҳу рӯзҳо дарозтар мешавад, то инсон бештар меҳнату эҷод намояд.

“Дар даврони истиқлолият наврӯз бо шукуҳу шаҳомати тоза ҷашн гирифта мешавад ва суннатҳои милливу бостонии мо, ки дар вуҷудамон нуҳуфтааст, аз нав эҳё мегардад. Ин як эҳтиром ба фарҳангу тамаддуни миллат ва ба забону ҳастии миллат аст. Бо ҳамин ҷашнгирии ин ид мардум ба худогоҳиву худшиносӣ бештар мерасанд. Фалсафаи Наврӯз ҳам дар ҳамин нуҳӯфтааст. Ҷашне, ки таъриху зиндагӣ ва фарҳанги моро ба мардуми ҷаҳон муаррифӣ менамояд. Аз ин рӯ, ҷашнгирии Наврӯз на ба ҳайси як ид, балки ба мисли як нишонаи фарҳангу тамаддун мебошад”,-иброз медорад фарҳангшинос М.Бадалипур.  

Гарчанде ҷашни Наврӯз ва ойину маросимҳои он дар тӯли таърих борҳо ба тағйиру дигаргуниҳо мувоҷеҳ шудааст, аммо мардуми ориёӣ дар ҳама замонҳои душвору пур аз ҷангу офатҳо аз таҷлили ин ҷашни зебои ниёгон даст накашидаанд. Имрӯз ҳам гулгардонӣ, ҷуфтбаророн, хонабуророн, чаҳоршанбесурӣ, маросимн обрезон, суманакпазӣ, пухтани хурокҳои наврӯзӣ, сайри наврузӣ, оштикунонӣ, бузкашӣ, хондани таронаҳои наврузӣ маъмулу машҳуранд.

Ба таъкиди фарҳангшиносон Наврӯз як иди суннатии мост, ки бояд бо тамоми шукуҳаш онро ҷашн гирифт. Дар ин ид андешаи инсон бояд наву тоза шавад. Нарӯз дар ниҳоди инсон бояд эҳсосеро ба вуҷуд биёрад, ки ӯ созандаву ободгар аст. Наврӯз иди ҷавонӣ ва талош барои зиндагии наву шоиста аст. Наврӯз айёми дурӣ ҷустан аз кинаву ҳасад, кудурату душманист. Наврӯз рамзи ваҳдати инсонияти асил аст. Нарӯз – айёме, ки пиру барно бо ҳам меоянд, шодию хурсандӣ мекунанд ва аз гузаштагон ёд менамоянду пайвандии худро бо табиат баён месозанд.

Ҷашни наврӯз чун бунёди табиати сарсабзу хуррам аст, инчунин қувваи тоза гирифтани орзуҳои ниҳонии инсонҳо буда, омадани он шукуфоиву сарсабзӣ ва эҳё гардидани боз як соли навин асту инсонро мебояд, то онро бо тамоми вуҷуд пешвоз гирад ва баҳри амалӣ намудани марому мақсудҳои накӯ созандааш ҷаҳду талош намояд.

Беҳрӯз холмуродов, “ҶТ”