Дар навоҳии кӯҳистони Бадахшон ҷашни Наврӯзро “Шогунӣ”, “Шогунбаҳор” (аз шугун муборак, яъне муборакии баҳор, муждаи баҳор, сапедии баҳор, сафои баҳор) ва “Наврӯзи олам” ном мебаранд. Дар навоҳии алоҳидаи он ба Наврӯз номҳои алоҳида низ додаанд, чунончи дар Шуғнон онро “Хидирайём” (ҷашни калон ё иди идҳо), ва “Шогунайём” мегӯянд.

унин ном гирифтани ҷашн аз он сабаб аст, ки аз давраҳои қадим байни мардум вобаста ба моҳҳову фаслҳои сол идҳои зиёд ҷашн гирифта мешуданд ва байни онҳо Наврӯз мақоми хоса дошт. Пештар дар баъзе мавзеъҳои Бадахшон Наврӯзро дар се давра ҷашн мегирифтанд. Аз рӯи нақли куҳансолон маросими аввал, ки ибтидои ҷашни Шогун ҳисоб меёфт, “хирпичор” (офтоб дар мард) ном дошта, дар рӯзҳои охири моҳи январ (мутобиқи нимаи аввали даҳаи дуюми моҳи давли шамсӣ) баргузор мегардид. Ҳисоби рӯзҳои сол, тавре гуфта шуд, мардум тибқи тулӯъ ва ғуруби офтоб, равиши сояи қуллаҳои куҳ ҳамчунин, аз равзан ба ҷойҳои гуногуни хонаи аҷдодӣ расидани нури офтоб ва ғайра маълум мекарданд. Чунонки яке аз куҳансолони  деҳаи Соржи ноҳияи Роштқалъа Файзулло Худоёрови 85-сола мегӯяд: «Ҳангоми аз равзанаи хона офтоб рост ба болои шаҳсутуни хона меафтад, мегӯянд, ки офтоб дар мард афтод, яъне офтоб қувват гирифт ва акнун метавонем, ки ба Наврӯз тайёрӣ бубинем».

Ба замми ин дар кӯҳистони Бадахшон тақвими махсуси маҳаллӣ вуҷуд дошту ҳар амали деҳқонӣ, иду маросими мардумӣ, ба вижа, оину суннатҳои мардумии шогуниро тибқи он ба ҷо меоварданд. Дар тақвим ҳисоби рӯзҳои сол аз рӯи андоми мард сурат гирифтааст. Маросими Хирпичор ба яке аз маросимҳои мубораки аҷдодиамон – ҷашни Сада монандии зиёд дорад. Ҳар хонавода шоми арафаи ҳамин рӯз ғизои серӣ пазанд ва ҳатман нони гандумӣ пухта, онро бо ширу равған ё қурутобу нонрӯған, ё шӯрбои аз гӯшти ба тозагӣ забҳ шудаи гӯсфанд ё буз тановул мекарданд. Шаб кадбонуи хона кулчаи пухта, пагоҳӣ нафаре аз аъзои хонавода се - чаҳор донаи онҳоро гирифта, назди халифаи деҳа ва авлоди бузургсолашон ба “салом-салом” мераванд. Дар баъзе ҷойҳо, алалхусус дар деҳаҳои Шоҳдараву Бартанг аз фарорасии шом то субҳ одати “кишӣ” ё “пичирумч” ба ҷо оварда мешуд. Дар ин миён ба хонаи ҳамдигар даромадани ҳамсояҳо ва нафарони ғайр манъ мешуд. Пагоҳӣ баъди тановули таоми боҷ (аз калапочаи гӯсфанд ё буз бо гандум ё мош пухта мешуд) ва ё ҳалвои шир, шахси пичирумчшикан, ки аз хешони наздик ва ё ҳамсояи пойи муборакдошта, таъин шудааст, вориди хона мегашт ва «Шогун баҳор муборак!» гуфтан замон кадбону ба китфаш орд (рамзи хушиҳо ва осудагии рӯзгор) пошида, «Ба рӯи шумо муборак!» мегӯяд ва барояш анвои хӯроки шогунӣ ҳозир мекунанд. Баъди баромада рафтанаш ба ӯ ба хотири ба ҷо овардани “вазифаи хайр” чизе медиҳанд. Аз ин лаҳза баъд ба хонаи ҳамдигар даробарои ҳамсояҳо сар мешавад.

Аз ҳамин рӯз ба тоза кардани барфи рӯи бомҳо шурӯъ мекунанд ва дар рӯзҳои офтобӣ бачаҳо ба бозиҳои гуногун машғул мешуданд. Мардум Хирпичорро ба хотири пайки баҳор қайд мекунанд. Дар субҳи рӯзи Хирпичор мардум таоми субҳонаро аз анвои ширӣ тайёр мекунанд. Расме ҷорӣ будааст, ки тибқи он аз хӯрдани таом шурӯъ кардани аҳли хонавода, аввал писарбачае нонрезаҳоро ба шир тар карда, рӯи панҷ сутуни асосии хонаи аҷдодӣ, ки бо номи ҳазрати Муҳаммади Мустафо, ҳазрати Алии Муртазо, ҳазрати Биби Фотимаи Заҳро ва Ҳасану Ҳусейн насб шудаанд, часпонда, «Шогунбаҳор муборак!» мегуфтааст. Баъди се ҳафта, иди дигар ё даври дуюми иди шогунӣ, ки онро дар Рӯшону Бартанг бо номи “хӯроки шогунӣ батайём” ва “боҷайём” ва дар Шуғнону Шоҳдара дар баробари истилоҳи ёдшуда бо унвони “хирчизун” (офтоб сари зону) низ ёд мекунанд, ҷашн гирифта мешавад. Дар қисми аз навоҳии номбаршуда, “батайём” ё “хирчизун” аз ҷашнҳои асосии Шогунбаҳор – пайки баҳор буда, то нимаи дуюми қарни сипаришуда ҷашнгирии он се рӯз идома доштааст. Ҷашнгирии ҳар яке аз идҳои Шогунӣ аз рӯи фарогирии кешу оин ва русуми мардумӣ узван ба ҳам алоқаманд буда, дар маҳаллаҳои гуногуни Бадахшон дар мавриду (бо тарзҳои гуногун, тибқи муҳити ҷуғрофӣ ва шароити маишиву моддӣ) ба ҷо оварда мешуданд. Мутобиқи рӯзу соатҳои хайру муборак сурат мегирифтанд. Бо фаро расидани идҳо бошад, яке аз бузургсолони деҳа аз рӯи тулӯи офтоб ва ё нишонаи сояи он дар ҷое халифаро огоҳ мекунад ва ӯ рӯзу соати ҷашнгирии идро аниқ таъин мекунад. Одатан ба таҷлили идҳо бегоҳии рӯзи чоршанбе оғоз мешавад. Дар қисме аз маҳалаҳо ҳамин рӯз соҳиби хона аз молхона гӯсфанде (аслан, гӯсфанде барои ид парваришшуда) -ро ба хона дароварда, пешаш об, алаф ва ғалладона (ҷав) мегузорад. Тибқи тасаввури мардум, агар гӯсфанд ба яке аз ин се чиз майл кунад, он чиз ҳамон сол фаровон мешавад ва фаровонии ҳар яке аз ин ҷузъҳои табиат рамзи беҳбудии ягон паҳлӯи рӯзгори мардумро ифода мекардааст.

Мардум барои ин маросими суннатӣ ғайр аз захира кардани анвои меваҷот, ҳамчунин, аз ҳосили нав барои таомҳои шогунӣ навъҳои беҳтарини гандум ва барои бат (атола) гандуми навъи сурхак (аслан ин навъ таоми маросимӣ танҳо дар қисме аз деҳаҳои Бартанг ва Рӯшон пухта мешуд), онро дар арафаи ид орд мекарданд. Онҳое, ки захира кардани навъи гандумро имкон надоштанд, онро чанд рӯз қабл аз ид ба ивази чизе дастрас мекарданд ва ё то ҳосили нав навқонӣ (қарз) мегирифтанд. Қаблан мардум субҳи рӯзи чаҳоршанбе ё бегоҳии ҳамон рӯз ба тоза ва пок кардани хонаҳои истиқоматӣ ва асбобу анҷоми рӯзгор шурӯъ мекард. Ҳангоми пардаи шом атрофро фаро мегирад ва субҳи содиқи рӯзи дигар марди хона бурун мебаромад ва аз ҷои махсус дар сабат хок гирифта меовард. Дар ҳамин маврид ӯро бояд, касе набинад. Дар баъзе ҷойҳои инро “хокдуздӣ” мегӯянд. Аз ин хок лойи мулоим тайёр карда, деворҳои аз дуд сиёҳгаштаро андова ва сафед мекарданд. Баъди анҷоми ин амалҳо кадбону бо мадади фарзандони болиғ, аз гарди орд рӯи девору сутун ва ҷо – ҷои тирчӯбҳои хона ҳар гуна нақшу нигор ба мисли офтобу маҳтоб ва ситораҳо, иззи пойи гӯсфандро насб мекарданд. Албатта, ҳар яке аз ин нақш маъние дошт ва эътиқоду боварии мардумро ба ашёву ҳодисаҳои табиат ифода мекард. Кашидани иззи пойи гӯсфанд ба он алоқаманд будааст, ки мардум нисбат ба ин ҷондори хонагӣ на фақат эътиқоди хоса дошт, балки он яке аз дувоздаҳ бурҷи фалак, ки моҳи аввали шамсӣ рост меомад, мебошад. Ҳамин тавр иди Наврӯз оғоз мегардид.

Бегим МАБАТШОЕВА,  донишҷӯи ДМТ, коромӯзи “ҶТ”