Ҳангоми таҳсил дар мактаб ташаккул ва рушди забонии шахсияти наврас ба ҷо оварда мешавад. Баъд аз чанд сол онҳо узви ҷомеа хоҳанд шуд ва ба ташаккулёбӣ ва нигоҳдории меъёрҳои забон таъсири худро мерасонанд.

Дар мамлакати мо ба тарбияи ҳисси ватандӯстии насли наврас аҳамияти зиёд дода мешавад. Пешвои миллат, Президенти ҷумҳурӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намудаанд, ки «Ифтихори ватандорӣ аз донистани таърихи Ватан, забон ва фарҳанги миллӣ сарчашма мегирад».

Ҷавонони мо ояндаи худро дурахшон мебинанд, вале дарк намекунанд, ки ояндаи дурахшони онҳо ба фарҳанги забондонӣ вобаста аст.Ҷавонони Тоҷикистон аксарияти аҳолии Ватанамонро ташкил медиҳанд. Ин ҷавононе ҳастанд, ки ҳоло ба воя нарасидаанд, вале кӯдак ҳам нестанд ва мақсади асосии онҳо омӯхтани касбу ҳунар мебошад. Ба ин гурӯҳ мактаббачагони аз синни 6-7 то 16-17-сола дохил мешаванд. Дар лексикаи ин гурӯҳ тағийроти зиёд мушоҳида карда мешавад.

Ман, ки намояндаи насли наврас мебошам, дар назди худ вазифа гузоштам, то сабаби истифодаи калимаҳои ғайримеъёриро аз тарафи ҳамсолонам муайян карда, роҳҳои бартараф намудани ин зуҳуротро пайдо намоям. Бо ин мақсад бо роҳбари илмиам Б. Умарова тасмим гирифтем, лоиҳаеро дар мавзӯи «Истифодаи лексикаи ғайримеъёрӣ дар нутқи шифоҳии ҷавонон» таҳия намоем. Дар назди худ мақсаду вазифаҳои муайян гузоштем:

1. Гузаронидани таҳқиқи нутқи хонандагони мактабҳои шаҳр аз нуқтаи назари истифодаи лексикаи ғайримеъёр.
2. Муайян намудани сатҳи ташаккулёбии забони мактаббача, наврас, омӯзгор ва волидайн.

Вазифаҳо:
1. Муайян намудани мафҳуми «Лексикаи ғайримеъёр дар нутқ».
2. Гузаронидани пурсиш миёни хонандагон бо мақсади муайян намудани калимаю ибораҳои лексикаи ғайримеъёре, ки бештар истифода мешаванд.
3. Ҷамъ намудани маводи лозимӣ барои омӯзиши ин масъала, коркард ва мураттаб намудани он.
4. Пайдо намудани хулосаю тавсияҳо оид ба кам намудани аз ҳад зиёди истифодаи ин гуна ибораҳо.

Барои ба мақсад ноил шудан аввал адабиёти илмиро оид ба ин мавзуъ омӯхтам. Сипас, тасмим гирифтам, ки пурсиши анкетӣ гузаронам ва инчунин байни хонандагони синну соли гуногун мушоҳида намоям.

Ҳангоми гузаронидани пурсиши анкетӣ ба хонандагон ҳамагӣ 4 савол пешниҳод гардид:
1. Ба фикри Шумо, нутқи гуфтугӯиатон аз нутқи адабӣ то чӣ андоза фарқият дорад?
2. Кадом калимаҳоро аз нутқи имрӯзаи ҷавонон Шумо дар нутқи худ истифода мебаред?
3. Шумо мехоҳед забони адабиро хуб донед?
4. Баҳри ин чӣ бояд кард?

Мақсади чунин саволгузории мо муайян намудани сатҳи олоиши нутқи хонандагон ва то чӣ андоза наздик будани нутқи онҳо ба забони адабӣ буд. Баъд аз он ки ҷавобҳои саволи дуюмро дидам, маълум шуд, ки кадом калимаҳоро ҷавонон бештар дар нутқашон истифода мебаранд. “Девонашай” (олӣ аст), “Хари бадай” (аз ҳад зебо), “Гушот меҷунба” (дар ҳайрат мемонӣ), “Шери нарай” (ҷавонмард), “Тенҷай” (маъқул аст), “Ҳайвонай” (Мафтункунанда).

Ба саволи «Шумо мехоҳед забони адабиро хуб донед?» чунин посух дода шуд:
1. Бале - 56%
2. Не - 44%

Баҳри омӯхтани забони адабӣ чӣ бояд кард? (фикри хонандагон):
- Вақт ва хоҳиш.
- Хониши асарҳои бадеӣ.
- Муошират бо ашхоси соҳибмаълумот.

Истифодаи лексиксикаи ғайримеъёр дар нутқи хонандагон сабабҳои худро дорад. Мо аз хонандагон пурсон шудем ва чунин ҷавобҳоро гирифтем:
- Замонавӣ аст - 32%.
- Барои фарқ накардан аз ҳамсолон - 55%.
- Барои нест кардани агрессия - 13%.

Хулосаҳои мо чунин аст:
- Ҳолати забондонии мактаббачагон бениҳоят бад аст.
- Захираи луғавии хонандагон кам аст.
- Ворид шудани жаргонҳо ба нутқи хонандагони имрӯза, даст кашидан аз хониши асарҳои бадеӣ.
- Хонандагон вақти зиёди худро дар назди компютер мегузаронанд.
Мо ояндаи Ватанем. Бояд забонамонро тоза нигоҳ дорем. Агар дар оянда хоҳем, ки соҳибҳунару соҳибкасб шавем, аз «Лексикаи ғайримеъёр» парҳез намоем.

Маҳваш НАЗАРОВА,
хонандаи синфи 11-и Мактаби байналмилалии президентӣ дар шаҳри Душанбе