ҶОМЕА
Ҷумъа 19 Апрел 2024 03:03
БА ОЗМУНИ "ҶТ"
Андешае чанд перомуни иҷлосияи тақдирсоз дар суҳбати иштирокчии иҷлосия Рафиқа Мӯсоева
Аз баргузории Иҷлосияи ХVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сол сипарӣ мешавад. Гарчанде ин замон дар назди таърих начандон тӯлонист, аммо ин иҷлосия ҳамчун падидаи тақдирсоз барои миллати тоҷик саҳифаи наву тозаеро дар китоби таърихи давлатдории навини Тоҷикистони соҳибистиқлол боз намуд.
Мо тасмим гирифтем, дар остонаи таҷлили ин ҷашни бузург саҳфагардонӣ кунем ин китобро ва сайре дошта бошем дар олами хотироти яке аз шоҳидони ҳол, иштирокчии ин иҷлосияи тақдирсоз, арбоби давлатӣ, ходими ҳизбию ҷамъиятӣ, номзади илмҳои техникӣ, сиёсатмадори маъруф, бонуи ватандӯст, вакили Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати 12-ум, раиси Кумитаи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, собиқ вазири меҳнат ва ҳифзи иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон, раиси Ассотсиатсияи энергетикҳои Тоҷикистон Рафиқа Мӯсоева.
- Шумо аз ангуштшумор занҳои иштирокчии Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1992 ҳастед. Аз солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар ва баргузории ин иҷлосия кадом хотираҳои хуш ва кадом хотираҳои нохуш доред?
- Соли гузашта аз соҳибистиқлол гаштани Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сол пур шуд. Ин солҳо порае аз таърихи чандинасраи халқ ва даврони душвору пурҳаводиси рушди давлатдории тоҷиконанд. Чун наслҳои гузаштаи худ мо низ ин муддат давраи сангину мураккаберо аз сар гузаронидем. Ин давра аз оғоз пур аз хавфу хатар, фоҷеаву маҳрумиятҳо буд. Сипас давраи нав оғоз шуд, давраи пурҷӯшу хурӯши пур аз заҳмату талош ва ободкориҳо. Ва ин давраро мо бо ҳам паси сар кардем, якчоя, бо халқи худ ва роҳнамои мо буд дар ин солхо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон.
Роҳи расидан ба пешрафту тараққиёт ва сулҳу суботи сиёсӣ дар Тоҷикистони соҳибистиқлол роҳи осон набуд. Ва оғози ин роҳ шуруъ мегардад аз Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати 12-ум ва инак аз ин санаи муҳиму тақдирсоз расо 30 сол сипарӣ мешавад.
- Ба андешаи шумо кадом омилҳо боис шуд, ки он замон кишвари ободу осудаи мо якбора ба гирдоби бало печида, муноқишаҳои дохилӣ боиси сар задани ҷанги бародаркуш ва ба миён омадани хавфи аз байн рафтани миллат гардад?
- Як сол қабл аз баргузории иҷлосияи 16-ум, санаи 9 сентябри соли 1991 мо, вакилони халқ қарор ва муроҷиатнома “Оид ба истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон”-ро қабул намудем. Дар таърихи давлатдории навини тоҷикон имконияти воқеии бунёди давлати озоду ягонаи миллӣ ба миён омад. Аммо, мутаассифона, ин имконияти таърихӣ бо сабаби муҳорибаҳои сиёсии дар кишвар ҷараёндошта, маҳалбозию тафриқаандозии бархе аз ҷоҳталабону душманони миллат оқилона истифода нашуд.
Шуруъ аз моҳи феврали соли 1990 дар Душанбе мақомоти ҳокимияти давлатӣ, ташкилоту муассисаҳо ва роҳбарони онҳо гоҳ зери фишори як гурӯҳ гоҳ гурӯҳи дигари даргир қарор мегирифт. Бо роҳи гирдиҳамоиву исёнҳои гурӯҳӣ ҳар дафъа истеъфои мансабдорону намояндагони ҳокимият талаб карда мешуд. Ҳар қадар ки шумори мардум дар гирдиҳамоиҳо зиёд мешуд, ҳамон андоза бетартибию тафриқаандозӣ бештар мегардид. Саъю кӯшиши вакилон барои ба эътидол овардани вазъ ва гуфтушунид бо нафароне, ки дар кишвар чунин як вазъи ногуворро ба вуҷуд оварда буданд, натиҷае намедод.
Намояндагони ҳизби наҳзати исломӣ, ки айни ҳол дар Тоҷикистон мамнуъ эълон шудааст, бо истифода аз бовару эътиқоди як идда мардуми гумроҳу ҷоҳталаб ва бо кумаку дастгирии хоҷагони хориҷии худ кӯшиши ба даст овардани ҳокимияти давлатӣ ва тағйир додани сохти давлатдориро намуданд. Ин гурӯҳи бад-андешу ҷиноятпеша бо роҳи таъқибу туҳмат ва таҳдид ба вакилони халқ, аъзои Ҳукумат ва дигар фаъолони ҷомеаро гаравгон гирифтаву даст ба куштори кормандони давлатӣ мезаданд. Дар рӯзи равшан миёни мардум вакилони халқ, роҳбарони мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатиро ваҳшиёна ба қатл мерасонданд. Яке аз нахустин қурбониёни ин ваҳшоният Муродалӣ Шералиев, сардабири рӯзномаи “Садои мардум” буд. Сохтори идораи давлатӣ ва тартиботи ҳуқуқӣ пурра фалаҷ гардида буд. Яке аз қурбониёни ин моҷароҳои хунин прокурори генералии онвақта Нурулло Ҳувайдуллоев буд, ки дар рӯзи равшан миёни мардум бераҳмона ба қатл расонида шуд.
Президенти қонунӣ интихобшудаи кишвар Раҳмон Набиев зери фишор ва таҳдиди ин гурӯҳҳои ҷиноятпеша, намояндаҳои мухолифин аризаи ба истеъфо рафтанашро навишт. Ҳамчунин ин нафарон сарвазири мамлакат, ду вазир ва муовини раиси Кумитаи иҷроияи вилояти Кӯлобро гаравгон гирифта, баъдан муовини раиси Кумитаи ичроияи Кӯлобро ваҳшиёна ба қатл расониданд.
Мардум аз тарс аз хонаҳояшон берун шуда наметавонист, қисмати зиёди ҳудуди кишварро бетартибию бенизомӣ фаро гирифтаву мардум дар муҳосираи ғизо қарор гирифта буд. Иқтисодиёт пурра фалаҷ гашта, ҳосил дар саҳро талаф меёфт, корхонаву фабрикаҳо аз кор бозмонданд, мутахассисон ва намояндаҳои дигар миллатҳо тарки ватан мекарданд. Ба вилояти Кӯлоб, ки дар муҳосираи гурӯҳҳои оппозитсионӣ қарор гирифта буд, хавфи гуруснагии шадид таҳдид мекард. Мардум хонаву ҷояшонро партофта, ба кишварҳои дигар гуреза шуданд.
Ҳукумати мусолиҳаи миллӣ, ки соли 1992 таъсис дода шуд, дигар тавони идора кардани кишварро надошт. Онҳое, ки бо зӯри гирдиҳамоиву шиорҳои таҳдидомез зимоми давлатдориро ба даст гирифта буданд, ҷасорату тавону имкони гирифтани пеши роҳи ин бесарусомонӣ ва селобаи харобиовари муноқишаву низоъро надоштанд. Ва шуруъ шуд фоҷиаи миллӣ - ҷанги гражданӣ.
- Он рӯзҳо руҳияи иштирокчиёни иҷлосия чӣ гуна буд ва чӣ андешае дар сар доштанд?
- Мавриди зикр аст, ки ҳанӯз қабл аз иҷлосияи 16-ум халқ, вакилон, неруҳои солими ҷомеа дар чунин лаҳзаҳои душвору тақдирсози миллат бо гузашти ду соли даргириҳои сиёсӣ, ҷанги гражданӣ роҳи душвору пуршебу фарозеро тай намуда, тавонист мавқеи худро ҳамчун миллати воҳиду соҳибистиқлол муайян намояд. Мардум дарк мекард, ки ягон қувваи сиёсӣ ҳақ надорад, манфиатҳои идеологӣ, миллӣ ва ё динии худро аз қонунҳои давлат боло гузорад. Ҳамагон дарк мекард, ки танҳо мавқеи ҳар як шаҳрванди кишвар, ки бар пояи ватандӯстӣ асос ёфтааст, қудрат дорад, то давлати моро ҳифз намуда, ҷомеаро бо роҳи сулҳу субот роҳнамоӣ кунад. Дарк мекардем, ки ватани моро ғайр аз худи мо, шаҳрвандони ин кишвар, каси дигаре муҳофизат карда наметавонад.
Бо чунин андешаҳо доир ба ояндаи фарзандон, ояндаи миллат ва Ватани маҳбубамон мо, вакилон роҳ пеш гирифтем ба шаҳри Хуҷанд, барои ширкат дар иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ даъвати 12-ум.
Мувофиқи қарори Президиуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷлосия бояд 15 ноябри соли 1992 баргузор мешуд. Аммо бо назардошти муҳимияти масъалаҳои баррасишаванда ба Хуҷанд дар қатори вакилон гурӯҳи калони иборат аз намояндаҳои ташкилотҳои ҷамъиятию динӣ, зиёиён, неруҳои гуногуни сиёсӣ, сафирон, инчунин шахсиятҳои маъруфи Тоҷикистон ташриф оварданд. Аз ин рӯ, вакилон бо иштироки ин доираи васеи намояндагони халқ ҷамъомаде гузаронида, ҳар кадоме мавқеи худро муайян карданд ва андешаҳои худро доир ба он, ки ояндаи кишварро чӣ гуна бояд сохт, баён намуданд. Ин ҷамъомад баъдан номи маҷлиси миллиро гирифт. Аммо қарори ниҳоиро танҳо иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда метавонист.
Ҳамин тариқ, 16 ноябри соли 1992, соати 10 субҳ иҷлосияи 16 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон расман ба кори худ шуруъ намуд. Дар иҷлосия аз 230 нафар намояндаҳои халқ 193 нафар ширкат дошт. Баъдан 4 нафари дигар ба кори ҷаласа ҳозир шуд. Аз 33 вакили боқимонда 4 нафар бо сабаби марг (3 нафар аз ҷониби гурӯҳҳои мухолиф ба қатл расонида шуда буд), 4 округи холӣ ва 25 вакили дигар бо сабабҳои гуногун ширкат надоштанд. Дар миёни онҳо шахсоне низ буданд, ки аллакай тарки ватан карда буданд.
Баъди шуруи иҷлосия аз ҷониби вакилон Комиссияи мусолиҳа дар ҳайати 40 нафар депутат таъсис дода шуд. 18 ноябр мо, вакилон рӯзномаи иҷлосияро тасдиқ кардем, ки бо аксари овозҳо аз ҷониби Комиссияи мусолиҳа пешниҳод шуда буд.
- Барои аз вартаи нобудӣ раҳо намудани кишвари ҷангзадаи тоҷикон, пойдории сулҳу субот, амнияту осоиштагии кишвар саҳми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле бориз аст. Шумо, ки он лаҳзаҳои ҳассос дар паҳлуи сарвари ҷавони тоҷикон будед, нақши Пешвои миллатро дар ин раванд чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Таърих барои ҳар халқу миллат чеҳраҳоеро дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ эҳдо мекунад, то бори сарҷамъӣ, хештаншиносӣ, танзим ва рушди миллатро ба дӯш дошта бошанд. Барои миллати тоҷик ин гуна шахсияти муътабар Эмомалӣ Раҳмон аст.
Бояд гуфт, ки дар чунин вазъи мураккаби кишвар, яъне давраи гузариш ба истиқлол, барои аз вартаи нобудӣ наҷот бахшидани миллат дасти бузургу қавие лозим буд, то тавонад мардумро неру ва эътимод бахшад, роҳнамоӣ кунад ва ба қуллаҳои мурод бирасонад. Кишвари ҷангзадаи мо ба роҳбаре ниёз дошт, ки бори масъулияти сангинеро бар душ гирифта, халқ ва тамоми неруҳои солими сиёсиро дар атрофи худ муттаҳид карда тавонад. Ва чунин масъулиятро нафаре ба зимма гирифта метавонист, ки сифатҳои пешвоӣ дошта бошад, сухани ҳадафрас дошта бошад, ҷасорату садоқати бемисл дошта бошад, инсондӯсту ватандӯст бошад. Маҳз чунин шахсият вакили мардумӣ Эмомалӣ Раҳмон буд, ки ҳанӯз то оғози иҷлосияи 16-ум ӯро ҳамагон аллакай ба ҳайси сиёсатмадори сатҳи умумимиллӣ ё байнайналмилалӣ мешинохтанду эътироф мекарданд.
Ин буд, ки ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ маҳз номзадии Раҳмонов Эмомалӣ пешниҳод шуд. Вакили дуюм Ҳаёев Иззатулло номзадии худро ба ин мансаб бо сабаби вазъи саломатиаш пас гирифт. Номзади дигар набуд. Баъди овоздиҳии пинҳонӣ, тибқи хулосаи комиссияи ҳисоботӣ аз 197 вакили иштирокчии иҷлосия 186 нафар ба тарафдории Эмомалӣ Раҳмонов овоз доданд.
Мо, вакилон, оқибат баъди се соли душвору пурмашаққат тавонистем, ки бо интихоби Эмомалӣ Раҳмонов ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ ҳамчун пешвои ҳаққонии миллат қадами устувору муҳим ва ҳалкунандае гузорем. Сипас масъулияти Роҳбарии давлат низ ба зиммаи ӯ гузошта шуд. Ҳамин тариқ, яке аз масъалаҳои калидии иҷлосия 19 ноябри соли 1992 ҳалли худро пайдо намуд. Минбаъд ҳаёт собит сохт, ки ин интихоби мо интихоби дуруст ва оқилона буд ва мо, иштирокчиёни ин иҷлосияи таърихӣ, аз интихоби худ меболем.
Роҳбари давлати мо он замон мисли дигар роҳбарони давлатҳои аъзои ИДМ на танҳо роҳбарии як давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон, балки вазифа ва масъулияти сангини наҷотбахши миллат ва давлати тоҷикро низ ба душ гирифтанд. Ва муваффақ низ шуданд. Маҳз лаҳзаи интихоби Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси роҳбари давлат дар ин иҷлосияи такдирсоз оғози роҳ буд ба самти барқарорсозии сохти конститусионӣ, бунёди воқеии давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона. Маҳз ин лаҳза буд оғози роҳ ба самти сулҳу ваҳдату якдилӣ, бунёди давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон.
Аз рӯзи аввали фаъолият ба ҳайси Роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон аз худ ҷасорату матонати хос, садоқат ба давлату миллат нишон доданд. Ӯ халқро пуштибон шуду халқ ӯро. Ҷасорати бемисли Пешвои миллат, муваффақ будан, бардоштани бори масъулиятнокӣ, қобилияти муттаҳид сохтани халқ мактаби бузурги омӯзиш аст барои наслҳои имрӯзу оянда.
Ман ҳамчун шоҳиди он рӯзҳо таъкид мекунам, ки Эмомалӣ Раҳмон бо тамоми ҳастӣ барои ояндаи кишвар ғам мехӯрданд ва ин буд, ки дар лаҳзаҳои хеле мураккаби сиёсӣ нахустин шуда хавфу хатарҳоро нодида гирифтанд ва омода буданд, ки ҷони худро фидо кунанд.
Эмомалӣ Раҳмон воқеан асосгузор ва поягузори давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон маҳсуб ёфта, нақши ӯ дар таҳкими давлатдории миллӣ бесобиқа аст.
Ҳама хислатҳои Эмомалӣ Раҳмон, аз қабили садоқат ба мулки аҷдодӣ, матонату ҷасорати бемисл, заҳматталабию муҳаббат ба халқи худ барои ҳар яки мо сабақи зиндагист. Мо ӯро дар лаҳзаҳои душвори мамлакат интихоб намудем, то давлатдориамонро ҳифз намоем ва хато низ накардем.
Эмомалӣ Раҳмон аз зумраи нафаронест, ки ба ваъдаҳояшон вафо мекунанд. Оре, ӯ ваъда доду ба ваъда вафо кард, нагузошт, ки гурезаҳои тоҷик мулки бегонаро ватани худ ихтиёр кунанд, ӯ нагузошт, ки дар мулки ғарибӣ қабристони тоҷикон бунёд шавад, ӯ нагузошт, ки номуси ватандорӣ поймол, нангу ғурури миллат зери по шавад...
Пешвои муаззами миллати мо аз рӯзҳои аввали ба арсаи сиёсат омадан бо сари баланд изҳор доштанд, ки: “Ман ба мардуми Тоҷикистон сулҳ меорам”. Маҳз ҳамин нидо ҳамчун пайки сулҳу ваҳдат дар гӯши ҳамагон садо додаву то имрӯз гӯяндаи худро маҳбубу азизи ҳар хонадони Тоҷикистон гардонидааст. Ба ваъдаи худ вафо карда, на фақат ба мардуми тоҷик сулҳ оварданд, балки кишварро аз харобшавӣ нигоҳ доштанд ва барои пешрафташ тамоми тадбирҳоро андешиданд.
- Қарорҳои қабулнамудаи иҷлосия фарогири кадом масъалаҳо буданд ва оё бовар доштед, ки онҳо дар амал татбиқ мешаванд? Мабодо иштирокчиён аз Қасри Арбоб бе ягон қарори қатъӣ ва андешаи созанда берун меомаданд, чӣ қисмате интизор буд миллати тоҷикро?
- Бояд гуфт, ки мо-вакилони халқ барои шубҳа ё хато кардан ҳақ надоштем, чун чашми тамоми мардуми азияткашидаи мамлакат, тамоми ҷомеаи байналмилалӣ сӯи мо ва қарорҳои қабулнамудаи ин иҷлосия буд. Мо бояд масъалаҳоеро ҳаллу фасл мекардем, ки тақдири миллату давлат аз онҳо вобастагии зич дошт. Дар иҷлосия 74 санади ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва 1 изҳорот қабул гардида, муҳтаво ва мақсади асосии онҳо барои ба эътидол овардани вазъи сиёсии кишвар, таҳкими низоми давлатдории навини миллӣ, ҳифзи арзишҳои олии миллию давлатӣ ва ҳимояи сохтори конститутсионӣ равона шуда буд. Дар қабули санадҳои мазкур, тарҳрезии барномаҳо дар иҷлосия Эмомалӣ Раҳмон ба сифати роҳбари тозаинтихоб нақши калидиро бозиданд.
Дар иҷлосия қонуну қарорҳое қабул гардиданд, ки асоси ба даст овардани ризоияти миллӣ ва ба ҳам омадани қувваҳои солими ҷомеа гардиданд. Аз ҷумла, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи гурезаҳо”, “Дар бораи рӯзи сулҳ ва ризоияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон кардани 26 ноябри соли 1992”, “Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар давраи аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 дар минтақаҳои даргир ҷиноят ва амалҳои ғайриқонунӣ содир карданд”, “Дар бораи тасдиқи Низомномаи Парчам ва Нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва “Дар бораи сохтори Шӯрои вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва дигар санадҳо, ки ҳамчун иқдомҳои роҳбарияти тозаинтихоби ҷумҳурӣ барои расидан ба оштии миллӣ мусоидат намуданд. Барои дар амал татбиқ шудани ин санадҳо саҳми Пешвои миллат хеле бузург аст, чун мудом миёни мардум буданду аз ҳолу аҳволашон бохабар. Ҳамон як баргардондани гурезаҳо ба Ватанро метавон намоди ҷавонмардии ин фарзанди фарзонаи халқ номид.
- Шоҳидон мегӯянд, он замон ба чанде аз вакилони мардумӣ таклифи ба зимма гирифтани масъулияти ҷиддитаре шуда буд, ки онҳо рад карданд. Оё ба шумо низ чунин таклифе пешниҳод шуда буд?
- Бале, дар ҳақиқат ҳам он замон ҳангоми бунёди мақомоти нави ҳокимияти давлатӣ, инчунин пешбарии роҳбарони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ баъзеҳо аз бими ҷон ба зимма гирифтани мансабу масъулиятҳои пешниҳоднамудаи роҳбари давлатро рад намуданд. Маҳз дар ҳамин лаҳзаҳои мураккаб барои мо, занҳо фаъ-олият дар ҳайати тими Пешвои миллат кори саҳлу сода набуд. Ба ман низ вазифаи раиси Кумитаи сохтори давлатӣ ва ҳамзамон узвияти Президиуми Шӯрои Олӣ пешниҳод гардид. Ин таклиф бароям ногаҳонӣ буд, аз он меандешидам, ки аз уҳдааш мебаромада бошам ё не. Чунки он масъулияти зиёдеро тақозо мекард. Аммо хоҳиши зиёди муттаҳид шудан дар атрофи роҳбари тозаинтихоби кишвар ва боварии беандозаи ман ба он кас, саҳм гузоштан дар барқарории сулҳу субот, ҳимояи пояҳои давлатдории миллӣ, ҳамзамон пушту паноҳи модарону кӯдакони зору нолон будан боис ба он гардид, ки ман ин масъулиятро ба зимма бигирам. Ман он замон ягона зан, узви Президиуми Шӯрои Олӣ ва раиси кумитаи парлумон будам. Баъдан соли 1995 ман бори дигар дар ҳайати Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати 1-ум ҳамчун депутат ба ин мансаб пешбарӣ шудам.
Бароям боиси ифтихори бузург аст, ки шуруъ аз Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ то ба имрӯз дар як арса бо ин шахсияти маъруф, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, наҷотбахши миллат кору фаъолият менамоям. Тӯли ин солҳо ман шоҳиди ободкориву созандагиҳои бешумори ин марди наку гаштаам, ки шахсияти ӯро бештар бароям ошно намуданд.
- Кадом лаҳзаи баргузории ин иҷлосия барои шумо бештар хотирмону ҳаяҷонбахш буд?
- Хуб дар ёд дорам, лаҳзаҳоеро, ки баъди эълони натиҷаи овоздиҳӣ доир ба Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидани Эмомалӣ Раҳмон тамоми иштирокчиёни ҷаласа аз ҷой бархоста, бо як овоз ва кафкӯбии бардавом ҷонибдории худро аз роҳбари тозаинтихоби кишвар изҳор доштанд. Хеле ҳаяҷонбахш буд лаҳзаи ба минбар баромадану суханронии нахустини Эмомалӣ Раҳмон. Он лаҳзаҳо тамоми толорбудагон ва тамоми мардуми Тоҷикистон бо як ҳаяҷони зиёд чашму гӯшу ҳуш ба сӯи ӯ кардаву меандешиданд, чӣ мегуфта бошад ин ҷавонмард, бо кадом роҳ мебурда бошад ин кишвари ҷангзадаро, чӣ тақдире моро интизор хоҳад буд?
Эмомалӣ Раҳмон дар ин баромадашон бо нутқи пурмуҳтавою таъсирбахш ҳамагонро ба муттаҳидию якдигарфаҳмӣ даъват намуда, мавқеи пешоҳангиашро муайян кард. Ҳамагӣ гӯш ба суханронии ин марди наҷиб додаву ҳайратзада буданд, чун ягон сиёсатмадори суханвар бо чунин маҳорат ва чунин гарму самимию таъсирбахш сухан карда наметавонист. Суханони ӯ: “Ман дар назди халқ ваъда медиҳам, ки ба Тоҷикистон сулҳ меорам!” сароғоз ё кушоиши пайроҳаи нав дар масири сулҳу ваҳдат алорағми душмани дӯстнамо, алорағми бародари кинавар, алорағми ҳамсояи бадгуҳар, алорағми ҳаммеҳани носипос шуд.
Қадами устуворе, ки ба пеш гузошт, ҳамагонро беихтиёр аз паси худ бурд. Ҳаросе надошт аз вартаи нобудӣ. Дилпур аз ғолибият дар набарди нобаробар, дилпур аз истиқлоли андешаи миллат, дилпур аз якпорчагию муттаҳидии ватану миллати хеш савганд ёд кард, ки то охирин гурезаро ба Ватан барнагардонад, осуда нахоҳад буд.
Чун бо халқ наздик буд, дарди халқро бештар аз ҳама дарк мекард. Ҳидоятҳояш, даъваташ, хоҳишу дархосташ сулҳ буд, дӯстӣ буд, якпорчагӣ буд, наҷоти миллат буд, талошаш барои гирифтани пеши роҳи хунрезӣ буд. Ҳатто дар давраи баргузории иҷлосия ҳангоми танаффусҳо ба хотири ҳимояи шаҳрвандоне, ки тарки хонаву дар карда буданд, ба минтақаҳои хавфнок сафар мекарданд, то шахсан бо мардум вохӯрда, аз аҳволашон огаҳ шаванд. Аз мушкилоти мардум аз забони худи онҳо ошно шуда, баъдан ба мо, вакилон, мерасониданд. Ин мулоқотҳо барои халқ низ хеле муҳим буданд, чун онҳо дар симои роҳбари давлат ҳомиву пуштибони худро медиданд, ин мулоқотҳо барояшон умед мебахшид, ба ояндаи нек бовар мекарданд.
Илова ба ин, маҳз дар иҷлосияи 16-ум, яъне 24 ноябри соли 1992, мо бори нахуст рамзҳои асосии давлатдории навини худ - Парчам ва Нишони давлатиро қабул кардем. Вақте роҳбари кишвар Эмомалӣ Раҳмон қарори Шӯрои Олиро доир ба тасдиқи ин ду рамзи давлатӣ қироат намуданд, тамоми толорбудагон аз ҷой бархоста, кафкӯбӣ намуданд. Ва роҳбари ҷавони мо бо бӯсидани ин рамзи муқаддаси давлатӣ савганд ёд карданд. Ин лаҳзаҳо хеле ҳаяҷоновару хотирмон буданд, ки барои ҳамеша дар хотири ман нақш бастаанд. Бо дидани ин манзара аз чашми аксари иштирокчиён ашк ҷорӣ шуд, ашки шодӣ. Инчунин бо намояндаҳои гурӯҳҳои мухолиф сари мизи гуфтушунид нишастани роҳбари давлат ва бо ҳам тановул намудани оши оштӣ аз лаҳзаҳои дигари баёдмондании он рӯзҳо аст. Ин қадамҳои нахустин буд ба сӯи сулҳу субот.
Президенти мо, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсатмадори барҷаста, шахсияти қавииродаву бонизом ва фидоии кори худ буда, ҳаргиз намегузоранд, ки ҳеҷ як иқдомашон амалинашуда боқӣ монад ва аз мо, аъзои тими худ низ ҳаминро тақозо менамоянд.
- Ба андешаи шумо чӣ боис шуд, ки мардуми сарбаланди тоҷик чунин як имтиҳони сангини таърихро бо сарбаландӣ паси сар намуд?
- Хиради воло, андешаҳои ватандӯстона, муҳаббати беандозаву беназири сарвари ҷавону умедбахши мо дар он рӯзгорон – Эмомалӣ Раҳмон. Муҳимтар аз ҳама мардуми тоҷик бо ҳидоят ва роҳнамоии Пешвои миллат тавонист беҳтарин муқаддасот – давлати соҳибистиқлол, комилҳуқуқ, демократӣ ва ягонаи худро ҳифз намояд. Гузашта, имрӯз ва фардои онро ҳифз намояд. Мо ба ҷаҳониён собит намудем, ки халқи тоҷик арзандаи зиндагии шоиста дар чунин як давлати озоду соҳибистиқлол буда, барои ҳифзу ҳимояи якпорчагии он саъю кӯшиш хоҳад кард.
- Аз ин рӯйдоди таърихӣ гуфтаҳо зиёданд ё ногуфтаҳо? Манзурам ин аст, ки оё мо тавонистаем моҳияти чунин як санаи таърихиро воқеъбинонаву мӯшикофона ба риштаи тасвир кашида бошем, то насли имрӯз огаҳии амиқ аз он рӯзу рӯзгорон дош-та бошад?
- Таърих барои ҳар халқу миллат чеҳраҳоеро дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ эҳдо мекунад, то бори сарҷамъӣ, хештаншиносӣ, танзим ва рушди миллатро ба дӯш дошта бошанд. Барои миллати тоҷик ин гуна шахсияти муътабар Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст.
Ман боварии комил дорам, ки моҳияти иҷлосияи 16-ум ҳамчун як рӯйдоди таърихию сарнавиштсози миллат сол то сол мустаҳкамтар мегардад. Таҷлил аз чунин рӯйдоди муҳим арҷ гузоштан ба гузаштаи худ аст, чун набояд фаромӯш кунем, ки насли калонсоли мо чӣ рӯзгореро аз сар гузаронид, чӣ сабақе гирифт. Таърихи мо ин тақдири мо, тақдири миллати мост. Чаро ба гузашта бояд арҷ гузошт? Барои оянда! Барои ояндаи беҳтари фарзандону наберагон, зеро ҳар наслро мебояд аз сарнавишти гузаштаи худ сабақ омӯзад, то ояндаашро сохта тавонад. Ман ба насли ҷавони имрӯз, насле, ки он рӯзҳои мудҳишро надидааст, муроҷиат карда мегӯям, ки дар ин даврони мураккаби ҷаҳонишавӣ, дар замони тағйирёбии олам зиракии сиёсиро аз даст надода, сулҳу ваҳдати бо нархи ҷон харидаи наслҳои гузаштаи худро, ки кафили якпорчагии давлат ва рушди минбаъдаи он мебошад, муҳофизат намоянд.
- Мавқеи занонро дар таҳаввулоти сиёсии солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Дар давраи ҷанги шаҳрвандӣ ва солҳои баъди он шумораи андаки занҳо камтар шуд, чун муҳит носолим буд ва ин ба иштироки занҳо дар майдони сиёсӣ бетаъсир намонда буд. Масалан, дар Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ (соли 1992) мо 7 нафар занҳо –депутатҳо иштирок доштем: Азиза Анварова, Валентина Абдусамадова, Зууракан Давлаталиева, Мамлакат Қаҳҳорова, Адолат Раҳмонова, Гулафзо Савриддинова ва ман.
Он лаҳзаҳои душвор аз мо, вакилони халк, аз ҷумла занҳо, тақозо менамуд, ки хеле қавӣ ва боматонат бошем, чун тақдири миллати мо ҳал мешуд, ояндаи фарзандони мо пешбинӣ мешуд. Имрӯз бо ифтихор гуфта метавонам, ки он рӯзҳо эҳсоси тарсу ҳарос бароямон бегона гашта буду ҷои онро эҳсоси баланди ватандӯстӣ гирифта буд. Мо, занҳо якдилона сарвари ҷавону умедбахши интихобнамудаи худро ҳимоят ва дастгирӣ мекардем. Ҳамзамон ғамхорӣ ва пуштибонии сарвари давлатамонро нисбати занон ҳамаҷониба эҳсос намуда, эътимодамон ба ояндаи неки кишвар дучанд мегардид. Мо кӯшиш ба харҷ медодем, дар маҳалҳо бо занону духтарон мулоқоту суҳбатҳо ороста, сиёсати оқилонаву адолатпарваронаи Пешвои миллатро ба мардум фаҳмонем ва дар эъмори ҷомеаи навини демократию ҳуқуқбунёд саҳми хешро гузорем. Ҳанӯз дар иҷлосияи 16-ум ва баъди баргузории он чанде аз фаъолзанҳои мамлакат ба вазифаҳои масъулиятноки давлатӣ таъин гардиданд, ки баъдан дар рушди соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ саҳм гузоштанд.
Ба шарофати сиёсати сулҳҷӯёнаву адолатпарвари Пешвои миллат таваҷҷуҳ ва дастгирӣ нисбати зан – модар хеле зиёд аст. Зани тоҷик имрӯз акси худро дар оинаи таърих бараъло мебинад. Агар соли 1990 аз 230 нафар депутатҳои Шӯрои Олӣ ҳамагӣ 9 нафар занҳо буданд (3,9%), имрӯз аз 63 нафар вакили Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олӣ 17 нафар занҳо (27%) ҳастанд.
- Ба андешаи шумо мардуми тоҷик то куҷо тавонистааст, дастовардҳои даврони истиқлолро ҳифз намояд?
- Бо эътимоди комил гуфта метавонам, ки дар даврони соҳибистиқлолии кишвар сохти давлатдории миллӣ, тарзи ҳаёти одамон тағйир ёфт ва муҳимтар аз ҳама мо ҳамчун давлат ва миллати ягона ва муттаҳид рушд кардем. Бо заҳматҳои бесобиқаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо иттиҳоду ҳамбастагии миллиро нигоҳ дошта, муаррифгари давлату миллати хеш дар арсаи байналмилалӣ гаштем. Беҳтарин сифатҳои инсонӣ, аз қабили ватандӯстӣ, худшиносии миллӣ, арҷ гузоштан ба арзишҳои миллӣ, ифтихори ватандорӣ, муҳаббат ба Модар-Ватан, боварӣ ва эҳтиром ба қонун ва муқаддасот эҳё шудаву рӯ ба рушд аст. Эҳсоси худшиносии миллии ҷавонон ҳам ба сатҳи хеле баланд расидааст. Насли ҷавони имрӯз аз мо, наслҳои пешин фарқ мекунад, андешаву диди онҳо замонавӣ аст, чун дар муҳити орому созгор ба воя мерасад, аз фазои озоду ҳавои беғубори Ватани обод нафас мекашад. Маҳз ҷавонон умеди ояндаи миллат ҳастанд. Ин аст, ки Пешвои миллат дар ҳар баромаду вохӯриҳои худ ба ин қишри ҷомеа таваҷҷуҳи хоса зоҳир мекунад. Онҳоро мебояд, ки дар атрофи ҳомию пуштибони худ, Пешвои муаззами миллат муттаҳид шуда, Ватани аҷдодиро чунин ободу бегазанд ба наслҳои баъдӣ ба мерос гузоранд.
Андешае чанд перомуни иҷлосияи тақдирсоз дар суҳбати иштирокчии иҷлосия Рафиқа Мӯсоева
Аз баргузории Иҷлосияи ХVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сол сипарӣ мешавад. Гарчанде ин замон дар назди таърих начандон тӯлонист, аммо ин иҷлосия ҳамчун падидаи тақдирсоз барои миллати тоҷик саҳифаи наву тозаеро дар китоби таърихи давлатдории навини Тоҷикистони соҳибистиқлол боз намуд.
Мо тасмим гирифтем, дар остонаи таҷлили ин ҷашни бузург саҳфагардонӣ кунем ин китобро ва сайре дошта бошем дар олами хотироти яке аз шоҳидони ҳол, иштирокчии ин иҷлосияи тақдирсоз, арбоби давлатӣ, ходими ҳизбию ҷамъиятӣ, номзади илмҳои техникӣ, сиёсатмадори маъруф, бонуи ватандӯст, вакили Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати 12-ум, раиси Кумитаи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, собиқ вазири меҳнат ва ҳифзи иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон, раиси Ассотсиатсияи энергетикҳои Тоҷикистон Рафиқа Мӯсоева.
- Шумо аз ангуштшумор занҳои иштирокчии Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1992 ҳастед. Аз солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар ва баргузории ин иҷлосия кадом хотираҳои хуш ва кадом хотираҳои нохуш доред?
- Соли гузашта аз соҳибистиқлол гаштани Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сол пур шуд. Ин солҳо порае аз таърихи чандинасраи халқ ва даврони душвору пурҳаводиси рушди давлатдории тоҷиконанд. Чун наслҳои гузаштаи худ мо низ ин муддат давраи сангину мураккаберо аз сар гузаронидем. Ин давра аз оғоз пур аз хавфу хатар, фоҷеаву маҳрумиятҳо буд. Сипас давраи нав оғоз шуд, давраи пурҷӯшу хурӯши пур аз заҳмату талош ва ободкориҳо. Ва ин давраро мо бо ҳам паси сар кардем, якчоя, бо халқи худ ва роҳнамои мо буд дар ин солхо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон.
Роҳи расидан ба пешрафту тараққиёт ва сулҳу суботи сиёсӣ дар Тоҷикистони соҳибистиқлол роҳи осон набуд. Ва оғози ин роҳ шуруъ мегардад аз Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати 12-ум ва инак аз ин санаи муҳиму тақдирсоз расо 30 сол сипарӣ мешавад.
- Ба андешаи шумо кадом омилҳо боис шуд, ки он замон кишвари ободу осудаи мо якбора ба гирдоби бало печида, муноқишаҳои дохилӣ боиси сар задани ҷанги бародаркуш ва ба миён омадани хавфи аз байн рафтани миллат гардад?
- Як сол қабл аз баргузории иҷлосияи 16-ум, санаи 9 сентябри соли 1991 мо, вакилони халқ қарор ва муроҷиатнома “Оид ба истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон”-ро қабул намудем. Дар таърихи давлатдории навини тоҷикон имконияти воқеии бунёди давлати озоду ягонаи миллӣ ба миён омад. Аммо, мутаассифона, ин имконияти таърихӣ бо сабаби муҳорибаҳои сиёсии дар кишвар ҷараёндошта, маҳалбозию тафриқаандозии бархе аз ҷоҳталабону душманони миллат оқилона истифода нашуд.
Шуруъ аз моҳи феврали соли 1990 дар Душанбе мақомоти ҳокимияти давлатӣ, ташкилоту муассисаҳо ва роҳбарони онҳо гоҳ зери фишори як гурӯҳ гоҳ гурӯҳи дигари даргир қарор мегирифт. Бо роҳи гирдиҳамоиву исёнҳои гурӯҳӣ ҳар дафъа истеъфои мансабдорону намояндагони ҳокимият талаб карда мешуд. Ҳар қадар ки шумори мардум дар гирдиҳамоиҳо зиёд мешуд, ҳамон андоза бетартибию тафриқаандозӣ бештар мегардид. Саъю кӯшиши вакилон барои ба эътидол овардани вазъ ва гуфтушунид бо нафароне, ки дар кишвар чунин як вазъи ногуворро ба вуҷуд оварда буданд, натиҷае намедод.
Намояндагони ҳизби наҳзати исломӣ, ки айни ҳол дар Тоҷикистон мамнуъ эълон шудааст, бо истифода аз бовару эътиқоди як идда мардуми гумроҳу ҷоҳталаб ва бо кумаку дастгирии хоҷагони хориҷии худ кӯшиши ба даст овардани ҳокимияти давлатӣ ва тағйир додани сохти давлатдориро намуданд. Ин гурӯҳи бад-андешу ҷиноятпеша бо роҳи таъқибу туҳмат ва таҳдид ба вакилони халқ, аъзои Ҳукумат ва дигар фаъолони ҷомеаро гаравгон гирифтаву даст ба куштори кормандони давлатӣ мезаданд. Дар рӯзи равшан миёни мардум вакилони халқ, роҳбарони мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатиро ваҳшиёна ба қатл мерасонданд. Яке аз нахустин қурбониёни ин ваҳшоният Муродалӣ Шералиев, сардабири рӯзномаи “Садои мардум” буд. Сохтори идораи давлатӣ ва тартиботи ҳуқуқӣ пурра фалаҷ гардида буд. Яке аз қурбониёни ин моҷароҳои хунин прокурори генералии онвақта Нурулло Ҳувайдуллоев буд, ки дар рӯзи равшан миёни мардум бераҳмона ба қатл расонида шуд.
Президенти қонунӣ интихобшудаи кишвар Раҳмон Набиев зери фишор ва таҳдиди ин гурӯҳҳои ҷиноятпеша, намояндаҳои мухолифин аризаи ба истеъфо рафтанашро навишт. Ҳамчунин ин нафарон сарвазири мамлакат, ду вазир ва муовини раиси Кумитаи иҷроияи вилояти Кӯлобро гаравгон гирифта, баъдан муовини раиси Кумитаи ичроияи Кӯлобро ваҳшиёна ба қатл расониданд.
Мардум аз тарс аз хонаҳояшон берун шуда наметавонист, қисмати зиёди ҳудуди кишварро бетартибию бенизомӣ фаро гирифтаву мардум дар муҳосираи ғизо қарор гирифта буд. Иқтисодиёт пурра фалаҷ гашта, ҳосил дар саҳро талаф меёфт, корхонаву фабрикаҳо аз кор бозмонданд, мутахассисон ва намояндаҳои дигар миллатҳо тарки ватан мекарданд. Ба вилояти Кӯлоб, ки дар муҳосираи гурӯҳҳои оппозитсионӣ қарор гирифта буд, хавфи гуруснагии шадид таҳдид мекард. Мардум хонаву ҷояшонро партофта, ба кишварҳои дигар гуреза шуданд.
Ҳукумати мусолиҳаи миллӣ, ки соли 1992 таъсис дода шуд, дигар тавони идора кардани кишварро надошт. Онҳое, ки бо зӯри гирдиҳамоиву шиорҳои таҳдидомез зимоми давлатдориро ба даст гирифта буданд, ҷасорату тавону имкони гирифтани пеши роҳи ин бесарусомонӣ ва селобаи харобиовари муноқишаву низоъро надоштанд. Ва шуруъ шуд фоҷиаи миллӣ - ҷанги гражданӣ.
- Он рӯзҳо руҳияи иштирокчиёни иҷлосия чӣ гуна буд ва чӣ андешае дар сар доштанд?
- Мавриди зикр аст, ки ҳанӯз қабл аз иҷлосияи 16-ум халқ, вакилон, неруҳои солими ҷомеа дар чунин лаҳзаҳои душвору тақдирсози миллат бо гузашти ду соли даргириҳои сиёсӣ, ҷанги гражданӣ роҳи душвору пуршебу фарозеро тай намуда, тавонист мавқеи худро ҳамчун миллати воҳиду соҳибистиқлол муайян намояд. Мардум дарк мекард, ки ягон қувваи сиёсӣ ҳақ надорад, манфиатҳои идеологӣ, миллӣ ва ё динии худро аз қонунҳои давлат боло гузорад. Ҳамагон дарк мекард, ки танҳо мавқеи ҳар як шаҳрванди кишвар, ки бар пояи ватандӯстӣ асос ёфтааст, қудрат дорад, то давлати моро ҳифз намуда, ҷомеаро бо роҳи сулҳу субот роҳнамоӣ кунад. Дарк мекардем, ки ватани моро ғайр аз худи мо, шаҳрвандони ин кишвар, каси дигаре муҳофизат карда наметавонад.
Бо чунин андешаҳо доир ба ояндаи фарзандон, ояндаи миллат ва Ватани маҳбубамон мо, вакилон роҳ пеш гирифтем ба шаҳри Хуҷанд, барои ширкат дар иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ даъвати 12-ум.
Мувофиқи қарори Президиуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷлосия бояд 15 ноябри соли 1992 баргузор мешуд. Аммо бо назардошти муҳимияти масъалаҳои баррасишаванда ба Хуҷанд дар қатори вакилон гурӯҳи калони иборат аз намояндаҳои ташкилотҳои ҷамъиятию динӣ, зиёиён, неруҳои гуногуни сиёсӣ, сафирон, инчунин шахсиятҳои маъруфи Тоҷикистон ташриф оварданд. Аз ин рӯ, вакилон бо иштироки ин доираи васеи намояндагони халқ ҷамъомаде гузаронида, ҳар кадоме мавқеи худро муайян карданд ва андешаҳои худро доир ба он, ки ояндаи кишварро чӣ гуна бояд сохт, баён намуданд. Ин ҷамъомад баъдан номи маҷлиси миллиро гирифт. Аммо қарори ниҳоиро танҳо иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда метавонист.
Ҳамин тариқ, 16 ноябри соли 1992, соати 10 субҳ иҷлосияи 16 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон расман ба кори худ шуруъ намуд. Дар иҷлосия аз 230 нафар намояндаҳои халқ 193 нафар ширкат дошт. Баъдан 4 нафари дигар ба кори ҷаласа ҳозир шуд. Аз 33 вакили боқимонда 4 нафар бо сабаби марг (3 нафар аз ҷониби гурӯҳҳои мухолиф ба қатл расонида шуда буд), 4 округи холӣ ва 25 вакили дигар бо сабабҳои гуногун ширкат надоштанд. Дар миёни онҳо шахсоне низ буданд, ки аллакай тарки ватан карда буданд.
Баъди шуруи иҷлосия аз ҷониби вакилон Комиссияи мусолиҳа дар ҳайати 40 нафар депутат таъсис дода шуд. 18 ноябр мо, вакилон рӯзномаи иҷлосияро тасдиқ кардем, ки бо аксари овозҳо аз ҷониби Комиссияи мусолиҳа пешниҳод шуда буд.
- Барои аз вартаи нобудӣ раҳо намудани кишвари ҷангзадаи тоҷикон, пойдории сулҳу субот, амнияту осоиштагии кишвар саҳми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле бориз аст. Шумо, ки он лаҳзаҳои ҳассос дар паҳлуи сарвари ҷавони тоҷикон будед, нақши Пешвои миллатро дар ин раванд чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Таърих барои ҳар халқу миллат чеҳраҳоеро дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ эҳдо мекунад, то бори сарҷамъӣ, хештаншиносӣ, танзим ва рушди миллатро ба дӯш дошта бошанд. Барои миллати тоҷик ин гуна шахсияти муътабар Эмомалӣ Раҳмон аст.
Бояд гуфт, ки дар чунин вазъи мураккаби кишвар, яъне давраи гузариш ба истиқлол, барои аз вартаи нобудӣ наҷот бахшидани миллат дасти бузургу қавие лозим буд, то тавонад мардумро неру ва эътимод бахшад, роҳнамоӣ кунад ва ба қуллаҳои мурод бирасонад. Кишвари ҷангзадаи мо ба роҳбаре ниёз дошт, ки бори масъулияти сангинеро бар душ гирифта, халқ ва тамоми неруҳои солими сиёсиро дар атрофи худ муттаҳид карда тавонад. Ва чунин масъулиятро нафаре ба зимма гирифта метавонист, ки сифатҳои пешвоӣ дошта бошад, сухани ҳадафрас дошта бошад, ҷасорату садоқати бемисл дошта бошад, инсондӯсту ватандӯст бошад. Маҳз чунин шахсият вакили мардумӣ Эмомалӣ Раҳмон буд, ки ҳанӯз то оғози иҷлосияи 16-ум ӯро ҳамагон аллакай ба ҳайси сиёсатмадори сатҳи умумимиллӣ ё байнайналмилалӣ мешинохтанду эътироф мекарданд.
Ин буд, ки ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ маҳз номзадии Раҳмонов Эмомалӣ пешниҳод шуд. Вакили дуюм Ҳаёев Иззатулло номзадии худро ба ин мансаб бо сабаби вазъи саломатиаш пас гирифт. Номзади дигар набуд. Баъди овоздиҳии пинҳонӣ, тибқи хулосаи комиссияи ҳисоботӣ аз 197 вакили иштирокчии иҷлосия 186 нафар ба тарафдории Эмомалӣ Раҳмонов овоз доданд.
Мо, вакилон, оқибат баъди се соли душвору пурмашаққат тавонистем, ки бо интихоби Эмомалӣ Раҳмонов ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ ҳамчун пешвои ҳаққонии миллат қадами устувору муҳим ва ҳалкунандае гузорем. Сипас масъулияти Роҳбарии давлат низ ба зиммаи ӯ гузошта шуд. Ҳамин тариқ, яке аз масъалаҳои калидии иҷлосия 19 ноябри соли 1992 ҳалли худро пайдо намуд. Минбаъд ҳаёт собит сохт, ки ин интихоби мо интихоби дуруст ва оқилона буд ва мо, иштирокчиёни ин иҷлосияи таърихӣ, аз интихоби худ меболем.
Роҳбари давлати мо он замон мисли дигар роҳбарони давлатҳои аъзои ИДМ на танҳо роҳбарии як давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон, балки вазифа ва масъулияти сангини наҷотбахши миллат ва давлати тоҷикро низ ба душ гирифтанд. Ва муваффақ низ шуданд. Маҳз лаҳзаи интихоби Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси роҳбари давлат дар ин иҷлосияи такдирсоз оғози роҳ буд ба самти барқарорсозии сохти конститусионӣ, бунёди воқеии давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона. Маҳз ин лаҳза буд оғози роҳ ба самти сулҳу ваҳдату якдилӣ, бунёди давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон.
Аз рӯзи аввали фаъолият ба ҳайси Роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон аз худ ҷасорату матонати хос, садоқат ба давлату миллат нишон доданд. Ӯ халқро пуштибон шуду халқ ӯро. Ҷасорати бемисли Пешвои миллат, муваффақ будан, бардоштани бори масъулиятнокӣ, қобилияти муттаҳид сохтани халқ мактаби бузурги омӯзиш аст барои наслҳои имрӯзу оянда.
Ман ҳамчун шоҳиди он рӯзҳо таъкид мекунам, ки Эмомалӣ Раҳмон бо тамоми ҳастӣ барои ояндаи кишвар ғам мехӯрданд ва ин буд, ки дар лаҳзаҳои хеле мураккаби сиёсӣ нахустин шуда хавфу хатарҳоро нодида гирифтанд ва омода буданд, ки ҷони худро фидо кунанд.
Эмомалӣ Раҳмон воқеан асосгузор ва поягузори давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон маҳсуб ёфта, нақши ӯ дар таҳкими давлатдории миллӣ бесобиқа аст.
Ҳама хислатҳои Эмомалӣ Раҳмон, аз қабили садоқат ба мулки аҷдодӣ, матонату ҷасорати бемисл, заҳматталабию муҳаббат ба халқи худ барои ҳар яки мо сабақи зиндагист. Мо ӯро дар лаҳзаҳои душвори мамлакат интихоб намудем, то давлатдориамонро ҳифз намоем ва хато низ накардем.
Эмомалӣ Раҳмон аз зумраи нафаронест, ки ба ваъдаҳояшон вафо мекунанд. Оре, ӯ ваъда доду ба ваъда вафо кард, нагузошт, ки гурезаҳои тоҷик мулки бегонаро ватани худ ихтиёр кунанд, ӯ нагузошт, ки дар мулки ғарибӣ қабристони тоҷикон бунёд шавад, ӯ нагузошт, ки номуси ватандорӣ поймол, нангу ғурури миллат зери по шавад...
Пешвои муаззами миллати мо аз рӯзҳои аввали ба арсаи сиёсат омадан бо сари баланд изҳор доштанд, ки: “Ман ба мардуми Тоҷикистон сулҳ меорам”. Маҳз ҳамин нидо ҳамчун пайки сулҳу ваҳдат дар гӯши ҳамагон садо додаву то имрӯз гӯяндаи худро маҳбубу азизи ҳар хонадони Тоҷикистон гардонидааст. Ба ваъдаи худ вафо карда, на фақат ба мардуми тоҷик сулҳ оварданд, балки кишварро аз харобшавӣ нигоҳ доштанд ва барои пешрафташ тамоми тадбирҳоро андешиданд.
- Қарорҳои қабулнамудаи иҷлосия фарогири кадом масъалаҳо буданд ва оё бовар доштед, ки онҳо дар амал татбиқ мешаванд? Мабодо иштирокчиён аз Қасри Арбоб бе ягон қарори қатъӣ ва андешаи созанда берун меомаданд, чӣ қисмате интизор буд миллати тоҷикро?
- Бояд гуфт, ки мо-вакилони халқ барои шубҳа ё хато кардан ҳақ надоштем, чун чашми тамоми мардуми азияткашидаи мамлакат, тамоми ҷомеаи байналмилалӣ сӯи мо ва қарорҳои қабулнамудаи ин иҷлосия буд. Мо бояд масъалаҳоеро ҳаллу фасл мекардем, ки тақдири миллату давлат аз онҳо вобастагии зич дошт. Дар иҷлосия 74 санади ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва 1 изҳорот қабул гардида, муҳтаво ва мақсади асосии онҳо барои ба эътидол овардани вазъи сиёсии кишвар, таҳкими низоми давлатдории навини миллӣ, ҳифзи арзишҳои олии миллию давлатӣ ва ҳимояи сохтори конститутсионӣ равона шуда буд. Дар қабули санадҳои мазкур, тарҳрезии барномаҳо дар иҷлосия Эмомалӣ Раҳмон ба сифати роҳбари тозаинтихоб нақши калидиро бозиданд.
Дар иҷлосия қонуну қарорҳое қабул гардиданд, ки асоси ба даст овардани ризоияти миллӣ ва ба ҳам омадани қувваҳои солими ҷомеа гардиданд. Аз ҷумла, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи гурезаҳо”, “Дар бораи рӯзи сулҳ ва ризоияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон кардани 26 ноябри соли 1992”, “Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар давраи аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 дар минтақаҳои даргир ҷиноят ва амалҳои ғайриқонунӣ содир карданд”, “Дар бораи тасдиқи Низомномаи Парчам ва Нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва “Дар бораи сохтори Шӯрои вазирони Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва дигар санадҳо, ки ҳамчун иқдомҳои роҳбарияти тозаинтихоби ҷумҳурӣ барои расидан ба оштии миллӣ мусоидат намуданд. Барои дар амал татбиқ шудани ин санадҳо саҳми Пешвои миллат хеле бузург аст, чун мудом миёни мардум буданду аз ҳолу аҳволашон бохабар. Ҳамон як баргардондани гурезаҳо ба Ватанро метавон намоди ҷавонмардии ин фарзанди фарзонаи халқ номид.
- Шоҳидон мегӯянд, он замон ба чанде аз вакилони мардумӣ таклифи ба зимма гирифтани масъулияти ҷиддитаре шуда буд, ки онҳо рад карданд. Оё ба шумо низ чунин таклифе пешниҳод шуда буд?
- Бале, дар ҳақиқат ҳам он замон ҳангоми бунёди мақомоти нави ҳокимияти давлатӣ, инчунин пешбарии роҳбарони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ баъзеҳо аз бими ҷон ба зимма гирифтани мансабу масъулиятҳои пешниҳоднамудаи роҳбари давлатро рад намуданд. Маҳз дар ҳамин лаҳзаҳои мураккаб барои мо, занҳо фаъ-олият дар ҳайати тими Пешвои миллат кори саҳлу сода набуд. Ба ман низ вазифаи раиси Кумитаи сохтори давлатӣ ва ҳамзамон узвияти Президиуми Шӯрои Олӣ пешниҳод гардид. Ин таклиф бароям ногаҳонӣ буд, аз он меандешидам, ки аз уҳдааш мебаромада бошам ё не. Чунки он масъулияти зиёдеро тақозо мекард. Аммо хоҳиши зиёди муттаҳид шудан дар атрофи роҳбари тозаинтихоби кишвар ва боварии беандозаи ман ба он кас, саҳм гузоштан дар барқарории сулҳу субот, ҳимояи пояҳои давлатдории миллӣ, ҳамзамон пушту паноҳи модарону кӯдакони зору нолон будан боис ба он гардид, ки ман ин масъулиятро ба зимма бигирам. Ман он замон ягона зан, узви Президиуми Шӯрои Олӣ ва раиси кумитаи парлумон будам. Баъдан соли 1995 ман бори дигар дар ҳайати Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати 1-ум ҳамчун депутат ба ин мансаб пешбарӣ шудам.
Бароям боиси ифтихори бузург аст, ки шуруъ аз Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ то ба имрӯз дар як арса бо ин шахсияти маъруф, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, наҷотбахши миллат кору фаъолият менамоям. Тӯли ин солҳо ман шоҳиди ободкориву созандагиҳои бешумори ин марди наку гаштаам, ки шахсияти ӯро бештар бароям ошно намуданд.
- Кадом лаҳзаи баргузории ин иҷлосия барои шумо бештар хотирмону ҳаяҷонбахш буд?
- Хуб дар ёд дорам, лаҳзаҳоеро, ки баъди эълони натиҷаи овоздиҳӣ доир ба Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидани Эмомалӣ Раҳмон тамоми иштирокчиёни ҷаласа аз ҷой бархоста, бо як овоз ва кафкӯбии бардавом ҷонибдории худро аз роҳбари тозаинтихоби кишвар изҳор доштанд. Хеле ҳаяҷонбахш буд лаҳзаи ба минбар баромадану суханронии нахустини Эмомалӣ Раҳмон. Он лаҳзаҳо тамоми толорбудагон ва тамоми мардуми Тоҷикистон бо як ҳаяҷони зиёд чашму гӯшу ҳуш ба сӯи ӯ кардаву меандешиданд, чӣ мегуфта бошад ин ҷавонмард, бо кадом роҳ мебурда бошад ин кишвари ҷангзадаро, чӣ тақдире моро интизор хоҳад буд?
Эмомалӣ Раҳмон дар ин баромадашон бо нутқи пурмуҳтавою таъсирбахш ҳамагонро ба муттаҳидию якдигарфаҳмӣ даъват намуда, мавқеи пешоҳангиашро муайян кард. Ҳамагӣ гӯш ба суханронии ин марди наҷиб додаву ҳайратзада буданд, чун ягон сиёсатмадори суханвар бо чунин маҳорат ва чунин гарму самимию таъсирбахш сухан карда наметавонист. Суханони ӯ: “Ман дар назди халқ ваъда медиҳам, ки ба Тоҷикистон сулҳ меорам!” сароғоз ё кушоиши пайроҳаи нав дар масири сулҳу ваҳдат алорағми душмани дӯстнамо, алорағми бародари кинавар, алорағми ҳамсояи бадгуҳар, алорағми ҳаммеҳани носипос шуд.
Қадами устуворе, ки ба пеш гузошт, ҳамагонро беихтиёр аз паси худ бурд. Ҳаросе надошт аз вартаи нобудӣ. Дилпур аз ғолибият дар набарди нобаробар, дилпур аз истиқлоли андешаи миллат, дилпур аз якпорчагию муттаҳидии ватану миллати хеш савганд ёд кард, ки то охирин гурезаро ба Ватан барнагардонад, осуда нахоҳад буд.
Чун бо халқ наздик буд, дарди халқро бештар аз ҳама дарк мекард. Ҳидоятҳояш, даъваташ, хоҳишу дархосташ сулҳ буд, дӯстӣ буд, якпорчагӣ буд, наҷоти миллат буд, талошаш барои гирифтани пеши роҳи хунрезӣ буд. Ҳатто дар давраи баргузории иҷлосия ҳангоми танаффусҳо ба хотири ҳимояи шаҳрвандоне, ки тарки хонаву дар карда буданд, ба минтақаҳои хавфнок сафар мекарданд, то шахсан бо мардум вохӯрда, аз аҳволашон огаҳ шаванд. Аз мушкилоти мардум аз забони худи онҳо ошно шуда, баъдан ба мо, вакилон, мерасониданд. Ин мулоқотҳо барои халқ низ хеле муҳим буданд, чун онҳо дар симои роҳбари давлат ҳомиву пуштибони худро медиданд, ин мулоқотҳо барояшон умед мебахшид, ба ояндаи нек бовар мекарданд.
Илова ба ин, маҳз дар иҷлосияи 16-ум, яъне 24 ноябри соли 1992, мо бори нахуст рамзҳои асосии давлатдории навини худ - Парчам ва Нишони давлатиро қабул кардем. Вақте роҳбари кишвар Эмомалӣ Раҳмон қарори Шӯрои Олиро доир ба тасдиқи ин ду рамзи давлатӣ қироат намуданд, тамоми толорбудагон аз ҷой бархоста, кафкӯбӣ намуданд. Ва роҳбари ҷавони мо бо бӯсидани ин рамзи муқаддаси давлатӣ савганд ёд карданд. Ин лаҳзаҳо хеле ҳаяҷоновару хотирмон буданд, ки барои ҳамеша дар хотири ман нақш бастаанд. Бо дидани ин манзара аз чашми аксари иштирокчиён ашк ҷорӣ шуд, ашки шодӣ. Инчунин бо намояндаҳои гурӯҳҳои мухолиф сари мизи гуфтушунид нишастани роҳбари давлат ва бо ҳам тановул намудани оши оштӣ аз лаҳзаҳои дигари баёдмондании он рӯзҳо аст. Ин қадамҳои нахустин буд ба сӯи сулҳу субот.
Президенти мо, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсатмадори барҷаста, шахсияти қавииродаву бонизом ва фидоии кори худ буда, ҳаргиз намегузоранд, ки ҳеҷ як иқдомашон амалинашуда боқӣ монад ва аз мо, аъзои тими худ низ ҳаминро тақозо менамоянд.
- Ба андешаи шумо чӣ боис шуд, ки мардуми сарбаланди тоҷик чунин як имтиҳони сангини таърихро бо сарбаландӣ паси сар намуд?
- Хиради воло, андешаҳои ватандӯстона, муҳаббати беандозаву беназири сарвари ҷавону умедбахши мо дар он рӯзгорон – Эмомалӣ Раҳмон. Муҳимтар аз ҳама мардуми тоҷик бо ҳидоят ва роҳнамоии Пешвои миллат тавонист беҳтарин муқаддасот – давлати соҳибистиқлол, комилҳуқуқ, демократӣ ва ягонаи худро ҳифз намояд. Гузашта, имрӯз ва фардои онро ҳифз намояд. Мо ба ҷаҳониён собит намудем, ки халқи тоҷик арзандаи зиндагии шоиста дар чунин як давлати озоду соҳибистиқлол буда, барои ҳифзу ҳимояи якпорчагии он саъю кӯшиш хоҳад кард.
- Аз ин рӯйдоди таърихӣ гуфтаҳо зиёданд ё ногуфтаҳо? Манзурам ин аст, ки оё мо тавонистаем моҳияти чунин як санаи таърихиро воқеъбинонаву мӯшикофона ба риштаи тасвир кашида бошем, то насли имрӯз огаҳии амиқ аз он рӯзу рӯзгорон дош-та бошад?
- Таърих барои ҳар халқу миллат чеҳраҳоеро дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ эҳдо мекунад, то бори сарҷамъӣ, хештаншиносӣ, танзим ва рушди миллатро ба дӯш дошта бошанд. Барои миллати тоҷик ин гуна шахсияти муътабар Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст.
Ман боварии комил дорам, ки моҳияти иҷлосияи 16-ум ҳамчун як рӯйдоди таърихию сарнавиштсози миллат сол то сол мустаҳкамтар мегардад. Таҷлил аз чунин рӯйдоди муҳим арҷ гузоштан ба гузаштаи худ аст, чун набояд фаромӯш кунем, ки насли калонсоли мо чӣ рӯзгореро аз сар гузаронид, чӣ сабақе гирифт. Таърихи мо ин тақдири мо, тақдири миллати мост. Чаро ба гузашта бояд арҷ гузошт? Барои оянда! Барои ояндаи беҳтари фарзандону наберагон, зеро ҳар наслро мебояд аз сарнавишти гузаштаи худ сабақ омӯзад, то ояндаашро сохта тавонад. Ман ба насли ҷавони имрӯз, насле, ки он рӯзҳои мудҳишро надидааст, муроҷиат карда мегӯям, ки дар ин даврони мураккаби ҷаҳонишавӣ, дар замони тағйирёбии олам зиракии сиёсиро аз даст надода, сулҳу ваҳдати бо нархи ҷон харидаи наслҳои гузаштаи худро, ки кафили якпорчагии давлат ва рушди минбаъдаи он мебошад, муҳофизат намоянд.
- Мавқеи занонро дар таҳаввулоти сиёсии солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар чӣ гуна арзёбӣ мекунед?
- Дар давраи ҷанги шаҳрвандӣ ва солҳои баъди он шумораи андаки занҳо камтар шуд, чун муҳит носолим буд ва ин ба иштироки занҳо дар майдони сиёсӣ бетаъсир намонда буд. Масалан, дар Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ (соли 1992) мо 7 нафар занҳо –депутатҳо иштирок доштем: Азиза Анварова, Валентина Абдусамадова, Зууракан Давлаталиева, Мамлакат Қаҳҳорова, Адолат Раҳмонова, Гулафзо Савриддинова ва ман.
Он лаҳзаҳои душвор аз мо, вакилони халк, аз ҷумла занҳо, тақозо менамуд, ки хеле қавӣ ва боматонат бошем, чун тақдири миллати мо ҳал мешуд, ояндаи фарзандони мо пешбинӣ мешуд. Имрӯз бо ифтихор гуфта метавонам, ки он рӯзҳо эҳсоси тарсу ҳарос бароямон бегона гашта буду ҷои онро эҳсоси баланди ватандӯстӣ гирифта буд. Мо, занҳо якдилона сарвари ҷавону умедбахши интихобнамудаи худро ҳимоят ва дастгирӣ мекардем. Ҳамзамон ғамхорӣ ва пуштибонии сарвари давлатамонро нисбати занон ҳамаҷониба эҳсос намуда, эътимодамон ба ояндаи неки кишвар дучанд мегардид. Мо кӯшиш ба харҷ медодем, дар маҳалҳо бо занону духтарон мулоқоту суҳбатҳо ороста, сиёсати оқилонаву адолатпарваронаи Пешвои миллатро ба мардум фаҳмонем ва дар эъмори ҷомеаи навини демократию ҳуқуқбунёд саҳми хешро гузорем. Ҳанӯз дар иҷлосияи 16-ум ва баъди баргузории он чанде аз фаъолзанҳои мамлакат ба вазифаҳои масъулиятноки давлатӣ таъин гардиданд, ки баъдан дар рушди соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ саҳм гузоштанд.
Ба шарофати сиёсати сулҳҷӯёнаву адолатпарвари Пешвои миллат таваҷҷуҳ ва дастгирӣ нисбати зан – модар хеле зиёд аст. Зани тоҷик имрӯз акси худро дар оинаи таърих бараъло мебинад. Агар соли 1990 аз 230 нафар депутатҳои Шӯрои Олӣ ҳамагӣ 9 нафар занҳо буданд (3,9%), имрӯз аз 63 нафар вакили Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олӣ 17 нафар занҳо (27%) ҳастанд.
- Ба андешаи шумо мардуми тоҷик то куҷо тавонистааст, дастовардҳои даврони истиқлолро ҳифз намояд?
- Бо эътимоди комил гуфта метавонам, ки дар даврони соҳибистиқлолии кишвар сохти давлатдории миллӣ, тарзи ҳаёти одамон тағйир ёфт ва муҳимтар аз ҳама мо ҳамчун давлат ва миллати ягона ва муттаҳид рушд кардем. Бо заҳматҳои бесобиқаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо иттиҳоду ҳамбастагии миллиро нигоҳ дошта, муаррифгари давлату миллати хеш дар арсаи байналмилалӣ гаштем. Беҳтарин сифатҳои инсонӣ, аз қабили ватандӯстӣ, худшиносии миллӣ, арҷ гузоштан ба арзишҳои миллӣ, ифтихори ватандорӣ, муҳаббат ба Модар-Ватан, боварӣ ва эҳтиром ба қонун ва муқаддасот эҳё шудаву рӯ ба рушд аст. Эҳсоси худшиносии миллии ҷавонон ҳам ба сатҳи хеле баланд расидааст. Насли ҷавони имрӯз аз мо, наслҳои пешин фарқ мекунад, андешаву диди онҳо замонавӣ аст, чун дар муҳити орому созгор ба воя мерасад, аз фазои озоду ҳавои беғубори Ватани обод нафас мекашад. Маҳз ҷавонон умеди ояндаи миллат ҳастанд. Ин аст, ки Пешвои миллат дар ҳар баромаду вохӯриҳои худ ба ин қишри ҷомеа таваҷҷуҳи хоса зоҳир мекунад. Онҳоро мебояд, ки дар атрофи ҳомию пуштибони худ, Пешвои муаззами миллат муттаҳид шуда, Ватани аҷдодиро чунин ободу бегазанд ба наслҳои баъдӣ ба мерос гузоранд.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед