ҶОМЕА
Сешанбе 30 Апрел 2024 10:12
Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлолияти комили миллӣ 6 ноябри соли 1994 тариқи раъйпурсии умумихалқӣ Конститутсияи кишварро қабул намуд, ки он ифодагари манфиатҳои давлат ва ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандони кишвар мебошад. Имсол Конститутсия 29-сола шуд ва мо дар зимн перомуни ин санади тақдирсоз бо Қодирзода Далер Сайфулло, декани факултети ҳуқуқшиносии Академияи идоракунии давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон суҳбате анҷом додем.
- Аз рӯзи қабули Конститутсия 29 сол сипарӣ гардид. Тӯли ин муддат дар ҳаёти ҷомеаи мо чӣ тағйирот ба вуҷуд омад?
- Воқеан, 6 ноябри соли 1994 дар ҳаёти ҳуқуқӣ ва сиёсии кишвар рӯйдоди ниҳоят фараҳбахш ба вуқуъ пайваст. Зеро, дар ин рӯз, мардуми сарбаланди тоҷик бори нахуст бо иродаи худ шаҳодатномаи давлату миллати худ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро қабул намуда, равзанаи умед-ро барои ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа боз намуданд. Конс-титутсия манфиатҳои халқи тоҷикро дар худ ҷой дода, ба таври возеҳ ва мухтасар тамоми паҳлуҳои ҳаёти давлату давлатдории моро дар худ ҷой додааст. Бояд махсус ишора намуд, ки ҳадафи қабул намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим намудани муносибатҳо дар ҷомеа ва ба ҳамин васила таъмин намудани сулҳу субот дар кишвар ба ҳисоб мерафт, ки хушбахтона бо қабул шудани ин санади олии давлатӣ мо тавонистем, ба ҳадафи аслӣ ва бунёдии худ мушарраф гардем.
Минбаъд, дар заминаи меъёрҳои Конститутсияи кишвар низоми таҷзияи ҳокимияти давлатӣ рӯйи кор омада, ба рушди қонунгузории миллӣ, иҷрои босифати онҳо аз ҷониби мақомоти ҳокимияти иҷроия ва таъмин намудани адолати судӣ дар кишвар заминаи воқеиро фароҳам овард. Албатта, Конститутсия тамоми муносибатҳоои муҳими ҳаёти давлатиро мавриди танзим қарор додааст, ки ҷузъи бештари онҳо марбут ба ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд. Бояд ишора намуд, ки дар заминаи меъёрҳои конститутсионӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ дар кишвари мо дорои арзиши олӣ буда, давлат масъулияти эътироф, риоя ва ҳифзи онро ба зиммаи худ гирифтааст, ки ин яке аз нишонаҳои муҳими давлатҳои ҳуқуқбунёд ба ҳисоб меравад. Дар ҳамин замина, санадҳои меъёрии ҳуқуқии махсус қабул гардида, дар кишвар ниҳодҳои салоҳиятдори давлатӣ таъсис ва ба фаъолият оғоз намуданд, ки ин ҳам яке аз афзалиятҳои татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ дар зарфи 29 соли амали он маҳсуб меёбад.
Дар умум, метавон гуфт, ки бо қабул ва мавриди амал қарор гирифтани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳибихтиёрии миллӣ таъмин шуда, сулҳу субот дар кишвар пойдор гардид ва баҳри рушди тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа заминаи муҳим фароҳам оварда шуд.
- Ҷомеа дар ҳоли рушд аст ва ин боис мегардад, ки дар ҳама самтҳо тағйирот ворид карда шаванд. Оё дар оянда низ масъалаи тағйирот ба Конститутсияи кишвар пеш меояд?
- Мо бояд ба як масъала таваҷҷуҳ зоҳир намоем, ки ҳадаф аз қабул намудани дилхоҳ санади меъёрии ҳуқуқӣ дар кишвар ин танзими муносибатҳо дар ҷомеа ба ҳисоб меравад. Дар ҳоле чунин аст, пас бо тағйир ёфтани муносибат дар ҷомеа ва рушд кардани муносибатҳо дар ҷомеаи инсонӣ зарурат ба миён меояд, ки санади меъёрии ҳуқуқӣ низ худро ба ин муносибатҳо мутобиқ намояд, аз ҷумла Конститутсия. Бо ин мақсад, аз эҳтимол дур нест, ки ҳангоми ба вуҷуд омадани зарурат, ба меъёрҳои конститутсионӣ низ тағйирот ворид карда шавад. Зеро, Конститутсия ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ хусусияти догмагӣ (шахшудагӣ) надорад. Таҷрибаи ворид намудани тағйиру иловаҳо ба конститутсия дар тамоми давлатҳои дунё ба назар мерасад. Масалан, ба конститутсияҳои Амрико 27 маротиба, Русия 15, Португалия 7 маротиба, Куба 4 маротиба, Бразилия 51 маротиба тағйиру иловаҳо ворид карда шудааст.
- Дар дунё давлатҳое мисли Шветсия, Сан-Марино, Британияи кабир, Зеландияи Нав ва Либия мебошанд, ки конститутсия надоранд. Оё имкон дорад, ки ҷойи конститутсияро санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ танг намоянд ва он дар давлатҳо оҳиста-оҳиста аз байн равад?
- Воқеан, дуруст ишора намудед, ки дар баъзе аз давлатҳои дунё конститутсияи навишташуда вуҷуд надорад. Дар бештар маврид мавҷудияти Конститутсия аз низоми ҳуқуқии давлатҳо вобаста мебошад. Масалан, дар Британияи кабир, ки ишора шуд, конститутсияи нонавишта арзи ҳастӣ менамояд. Зеро дар ин давлат низоми ҳуқуқии англисӣ арзи ҳастӣ менамояд, ки яке аз махсусиятҳои онро мавҷудияти қонунҳои маҷмуавӣ ташкил дода, ин қонунҳо вазифаи меъёрҳои конститутсиониро иҷро менамоянд. Масалан, ба ин монанд дар Кипр низ конститутсия вуҷуд надорад, аммо вазифаи конститутсияро се қонуни асосӣ, ки дар давлат қабул шудааст, иҷро менамоянд. Аммо, дар давлатҳое, ки пайравӣ ба оилаи ҳуқуқии романо-олмонӣ доранд, ба мисли Ҷумҳурии Тоҷикистон дар онҳо мавҷудияти қонуни асосӣ - Конститутсия ҳатмӣ мебошад. Бо ин назардошт, аз нигоҳи мо ҷой доштани чунин санади меъёрии ҳуқуқӣ имконият фароҳам меорад, то низоми ҳуқуқии миллӣ роҳи минбаъдаи худро ба таври амиқ муайян намуда, баҳри пешгирии духӯрагӣ дар байни меъёрҳои ҳуқуқӣ замина фароҳам орад. Инчунин, моҳияти давлатҳои демократӣ ва ҳуқуқбунёд низ тақозо менамояд, то чунин санади меъёрии ҳуқуқӣ дар давлат ҷой дода бошад, ки он иродаи халқро ифода намояд.
- Моддаи 100. Шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат тағйирнопазиранд. Шарҳи ин модда чӣ гуна аст?
- Ҳамон тавре қаблан ишора намудем, бо мурури замон ба меъёрҳои конститутсионӣ тағйиру иловаҳо ворид мешаванд, вале дар байни меъёрҳои конститутсионӣ меъёри ишорашудаи моддаи 100 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди тағйирот қарор дода намешавад. Зеро дар моддаи мазкур унсурҳои муҳимми давлатдорӣ моҳияти худро пайдо намудаанд, ки онҳо асос барои шинохти давлату миллати мо маҳсуб меёбанд. Унсури якуме, ки дар моддаи мазкур пешбинӣ мегардад, марбут ба шакли идоракунии давлат мебошад ва дар заминаи қисми дуюми моддаи якуми Конститутсия шакли идоракунии Тоҷикистон ҷумҳурии президентӣ мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси моддаи 7 - Конститутсия аз Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, вилоятҳо, шаҳри Душанбе, шаҳрҳо, ноҳияҳо, шаҳракҳо ва деҳаҳо иборат мебошад, ки он тамомияти арзии кишварро ташкил медиҳад ва қисмат намудани онҳо дар заминаи меъёрҳои конститутсионӣ иҷозат дода намешавад. Албатта, дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро бевосита ва ё ба воситаи намояндагони худ амалӣ менамояд, ки ин моҳияти демократӣ доштани давлати моро нишон медиҳад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳама дар назди қонун баробар буда, бояд ба қонун итоат намоянд ва меъёрҳои онро сармашқи ҳаёти ҳаррӯзаи худ қарор диҳанд, ки ин моҳияти ҳуқуқбунёдӣ доштани давлати моро ошкор менамояд. Дар заминаи моддаи якуми Конститутсия, Тоҷикистон давлати дунявӣ мебошад, ба он хотире, ки дар кишвари мо ягон дини аз ҷониби давлат расмӣ эътирофшуда вуҷуд надорад, шаҳрвандон метавонанд дар заминаи моддаи 26 Конститутсия муносибати худро нисбат ба дин озодона муайян намоянд. Дар асоси қисми 3, моддаи 1 Конститутсия, Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ мебошад, ки ҳадафи ин гуна давлат беҳтар намудани вазъи зиндагии мардум ва имконият фароҳам овардан ҷиҳати озодона фаъолият намудани онҳо ба ҳисоб меравад. Яъне, агар мо ҳар яке аз унсурҳои таҳлилшударо амиқан омӯзиш намоем, пас маълум мегардад, ки онҳо бо ҳамдигар дар робитаи доимӣ ва мустақим қарор дошта, дар умум мазмун ва моҳияти давлатдории моро возеҳ менамоянд.
- Бештари моддаҳои Конститутсия ба ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон равона шудааст. Оё нишонаҳои давлати демократӣ маҳз ҳамин гуна муайян карда мешавад?
- Дар ҳақиқат, қисми зиёди моддаҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон фарогирандаи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд. Зеро ҳуқуқу озодиҳои инсон унсури муҳими давлатҳои демократӣ ва ҳуқуқбунёд ба ҳисоб мераванд. Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз касби Истиқлоли давлатӣ ба узвияти як қатор ташкилотҳои байналмилалӣ ворид шуд ва дар заминаи онҳо санадҳои меъёрии ҳуқуқии байналмилалиро, ки ифодакунандаи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд, қабул намуд. Албатта, ин масъулияти давлат-ро дар ҷомеаи башарӣ, махсусан дар назди ташкилотҳои байналмилалӣ бештар менамояд. Бо ин мақсад, пас аз тағйиру иловаҳое, ки 22 июни соли 2003 ба Конститутсия ворид гардиданд, инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ ба сифати арзиши олӣ эътироф карда шуд. Дар ҳамин замина, бояд ишора намуд, ки боби дуюми Конститутсия “Ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд” ном дошта, фарогирандаи 34 модда мебошад. Дар ин боби Конститутсияи кишвар ҳуқуқҳои шахсӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии инсон ва шаҳрванд инъикос ёфта, дар ин радиф вазифаҳои конститутсионии инсон низ муайян карда шудааст, ки унсури алоқамандии давлат ва шахсро дар давлати ҳуқуқбунёд бозгӯӣ менамояд. Метавон гуфт, ки бо муқаррар намудани ҳуқуқҳои бунёдии инсон дар сатҳи конститутсионӣ мо - тоҷиконро дар миқёси сайёра ҳамчун халқи инсонпарвар ва инсондӯст муаррифӣ намуда, арзишҳои таърихии худро дар ин самт бори дигар ҳифз намудем.
- Бархе коршиносон бар онанд, ки маҳз Конститутсияи имрӯза барои ҷавонон имконияти дар ҳаёти сиёсии мамлакат иштирок карданро фароҳам овард. Назари шумо дар ин бобат чӣ гуна аст?
- Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун қонуни бунёдӣ ва эътибори олии ҳуқуқидошта дар баробари муқаррар намудани ҳуқуқу манфиатҳои субъектҳои махсуси ҳуқуқи инсон, инчунин вазъи ҳуқуқӣ ва имкониятҳои ҷавононро мавриди танзим қарор додааст, ки инро метавон аз муқаррароти меъёрҳои гуногуни конститутсионӣ ба хубӣ мушоҳида намуд. Аз ҷумла, дар асоси моддаи 27 Конститутсия, шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқи иштирок дар идоракунии давлатӣ, интихобот ва раъйпурсиро доро мебошанд. Яъне, дар заминаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии танзимкунандаи раванди интихобот ва раъйпурсӣ, ҳар шаҳрванди кишвар, ки синнаш ба 18 расидааст, ҳуқуқ дорад ба таври озод дар интихобот ва раъйпурсӣ иштирок намуда, бо ҳамин васила дар раванди идоракунии давлат иштироки бевосита дошта бошад. Инчунин, агар ба тағйиру иловаҳое, ки 22 майи соли 2016 ба Конс-титутсия ворид гардиданд, нигоҳ намоем, пас маълум мешавад, ки қисми марказии онро тағйиротҳое ташкил медиҳанд, ки ба ҷавонони кишвар рабт доштанд. Зеро, ҳудуди 70 фисади аҳолии кишварро ҷавонон ташкил медиҳанд ва ояндаи давлату миллат маҳз дар дас-ти онҳо қарор дорад.
Дар заминаи ҳамин тағйиру иловаҳо мо дар сатҳи конститутсионӣ муқаррар намудем, ки ҳар шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки синнаш ба 30 расидааст, ҳуқуқ дорад номзадии худро ба мансаби президентӣ пешниҳод намояд, аъзои Маҷлиси миллӣ шавад, вакили Маҷлиси намояндагон гардад, ба вазифаи судяи Суди конститутсионӣ таъин гардад. Яъне, бо назардошти он ки аксарияти аҳолии кишварро ҷавонон ташкил медиҳанд, аммо боз ба хотири ҳимоя аз манфиатҳои онҳо, мо тавонистем меъёрҳои конститутсиониро мутобиқ ба талаботи замони муосир намоем. Ин имконият медиҳад, ки ҷавонони кишвар ба идоракунии давлатӣ рағбати бештар пайдо намуда, баҳри пешравии давлат ва муаррифии он дар сатҳи байналмилалӣ талоши хастанопазир намоянд.
- Шаҳрвандони кишвар дар таҳкими меъёрҳои конститутсионӣ чӣ нақш доранд?
- Дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ ба ҳисоб меравад. Пас, тамоми меъёрҳои конститутсионӣ бевосита равона карда шудаанд, ба манфиатҳои халқи тоҷик. Аз ин нигоҳ, шаҳрвандони кишвар дар таҳкими меъёрҳои конститутсионӣ нақши калидиро доро буда, андешаву назари онҳо ҷиҳати таҳким бахшидани меъёрҳои конститутсионӣ ҳамеша мавриди назар қарор дода мешавад. Инчунин, бояд махсус ишора намуд, ки яке аз махсусиятҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар он ифода меёбад, ки меъёрҳои он танҳо бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ аз ҷониби халқи тоҷик таҷдид карда мешаванд. Аз ин дидгоҳ низ, шаҳрвандон дар саргаҳи таҳким ва мустаҳкамнамоии меъёрҳои конститутсионӣ қарор доранд.
- Донистани Конститутсия то кадом андоза барои ҷавонони имрӯза заруру муҳим аст?
- Донистани Конститутсия на танҳо барои ҷавонон, балки барои тамоми шаҳрвандони кишвар зарур ва муҳим мебошад. Зеро Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона санаде мебошад, ки арзиши олии ҳуқуқӣ дошта, дар он ҳуқуқу манфиатҳои тамоми табақаҳои аҳолӣ ба инобат гирифта шудааст. Аз ин дидгоҳ, бояд ҷавонони мо дар самти аз худ намудани ҳуқуқу манфиатҳои худ, ки қонуни асосии давлат муайян намудааст, баҳри баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии худ ҳамеша талош намоянд.
- Конститутсияи имрӯза нисбат ба конститутсияҳои қаблӣ то кадом андоза ҳифзкунандаи манфиатҳои давлат ва шаҳрвандон аст?
- Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз чор конститутсияи замони шуравӣ қабулкардаи мо аз бисёр ҷиҳат фарқкунанда мебошад. Пеш аз ҳама бояд ишора намуд, ки Конститутсияи кишвар ифодакунандаи иродаи халқи тоҷик буда, онро бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул намудаанд, дар ҳоле, ки конститутсияҳои қаблӣ аз ҷониби мақомоти салоҳиятдори давлатӣ қабул гардида, аксар маврид манфиатҳои синфи ҳукмрон, яъне ҳокимияти коммунистиро фарогир буд. Баъдан, месазад таъкид намуд, ки дар Конститутсияи имрӯза ҳуқуқ ва манфиатҳои шаҳрвандон пурра ба инобат гирифта шуда, арзиши олӣ доштани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ бевосита дарҷ карда шудааст. Дар конститутсияҳои қаблӣ бошад, аҳёнан сухан дар мавриди ҳуқуқи инсон меравад, яъне дар аксарияти онҳо ҳуқуқ ва озодиҳои инсон мавриди танзим қарор нагирифтааст. Сониян, дар заминаи Конститутсияи замони соҳибистиқлолӣ давлат ба шаҳрвандон ҳуқуқ ба моликияти хусусиро кафолат дода, роҳи онҳоро ҷиҳати бунёд намудани зиндагии шоиста ҳамвор намуд, дар ҳоле, ки то ин муддат ҳама моликият давлатӣ буд ва шаҳрвандон ҳуқуқи соҳибӣ намудани моликияти худро дар аксари маврид надоштанд. Умуман, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо бисёр хусусиятҳои худ аз конститутсияҳои замони шуравӣ фарқ дорад.
- Имрӯз дар таҳияи лоиҳаи қонунҳо то кадом андоза ҷавонони мо саҳми назаррас доранд?
- Ҷавонони мо имрӯз дар тамоми соҳаҳои ҳаёти давлатӣ фаъолона иштирок намуда, дар рушди давлат ва миллати худ саҳмгузорӣ менамоянд, минҷумла дар таҳияи лоиҳаи қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Агар ба аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон, инчунин вакилони мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ назар намоем, қисми муайяни онҳоро ҷавонон ташкил медиҳанд, ки ин низ дар заминаи фароҳам овардани кафолатҳои конститутсионӣ ба онҳо имконият фароҳам овард.
Хушбахтона, ба мушоҳида мерасад, ки ин табақаи аҳолӣ ташаббусҳои созанда дошта, баҳри танзим намудани муносибатҳо дар ҷомеа пайваста тадбирандешӣ менамояд. Инчунин, агар мо ба муҳокимаи ду қонуни миллӣ – Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросимҳо” ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” назар афканем, пас маълум мешавад, ки қисми бештари ашхосе, ки баҳри таҷдиди лоиҳаи қонунҳои ишорашуда таклифҳо пешниҳод намудаанд, ҷавонон мебошанд. Бо ин назардошт, ҷавонони мо имкониятҳои конститутсионии худро ҷиҳати иштирок дар ҳаёти сиёсӣ ва идоракунии давлатӣ ба хубӣ истифода намуда, баҳри танзими муносибатҳо дар ҷомеа пайваста талош менамоянд.
- Имрӯз маърифати ҳуқуқии ҷавонон дар кадом сатҳ қарор дорад?
- Агар мо ҷавони даҳ сол пешро бо ҷавони имрӯз муқоиса намоем, пас маълум мешавад, ки дар ҳувият ва ҳастии ин ду насл тафовутҳои назаррас мушоҳида мешаванд. Махсусан, маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, алалхусус ҷавонон бамаротиб боло рафта, онҳо имконияти дифоъ аз ҳуқуқу манфиатҳои худро доро мебошанд. Вале, бо вуҷуди ин, ба мушоҳида мерасад, ки категорияи муайяни ҷавононе вуҷуд доранд, ки аз маърифати ҳуқуқӣ дур монда, даст ба амалҳои зиддиҳуқуқӣ мезананд.
- Барои боз ҳам баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, бахусус ҷавонон, чӣ корҳо бояд анҷом дода шавад?
- Воқеан, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, аз зумраи масъалаҳое мебошад, ки пайваста зери назари роҳбарияти давлату Ҳукумат қарор дорад. Агар як назар намоем, мо танҳо аз ибтидои қарни мазкур се маротиба барномаи таълим дар соҳаи ҳуқуқи инсонро қабул намудем, ки ҳадаф аз он баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ тавассути омӯзиши фанни ҳуқуқи инсон дар донишкадаву донишгоҳҳои кишвар ба ҳисоб меравад. Инчунин, бо мақсади баланд бардоштани донишҳои ҳуқуқии хизматчиёни давлатӣ, дар заминаи барномаву стратегияҳои давлатӣ хонишҳои идоравӣ баргузор карда мешавад, ки он низ баҳри беҳтар намудани сатҳи донишҳои ҳуқуқии хизматчиёни давлатӣ мусоидкунанда мебошад. Хушбахтона, дар доираи ВАО, махсусан радиову телевизионҳои давлатӣ барномаҳои махсуси ҳуқуқӣ ташкил карда шудаанд, ки дар самти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ мусоидат менамоянд. Яъне, ҳар қадаре мо тарғибу ташвиқи донишҳои ҳуқуқиро дар ҷомеа бештару беҳтар анҷом диҳем, ҳамон қадар дар самти мукаммалсозии ҷаҳонбинии ҳуқуқии аҳолӣ саҳмгузорӣ менамоем.
- Аз рӯзи қабули Конститутсия 29 сол сипарӣ гардид. Тӯли ин муддат дар ҳаёти ҷомеаи мо чӣ тағйирот ба вуҷуд омад?
- Воқеан, 6 ноябри соли 1994 дар ҳаёти ҳуқуқӣ ва сиёсии кишвар рӯйдоди ниҳоят фараҳбахш ба вуқуъ пайваст. Зеро, дар ин рӯз, мардуми сарбаланди тоҷик бори нахуст бо иродаи худ шаҳодатномаи давлату миллати худ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро қабул намуда, равзанаи умед-ро барои ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа боз намуданд. Конс-титутсия манфиатҳои халқи тоҷикро дар худ ҷой дода, ба таври возеҳ ва мухтасар тамоми паҳлуҳои ҳаёти давлату давлатдории моро дар худ ҷой додааст. Бояд махсус ишора намуд, ки ҳадафи қабул намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим намудани муносибатҳо дар ҷомеа ва ба ҳамин васила таъмин намудани сулҳу субот дар кишвар ба ҳисоб мерафт, ки хушбахтона бо қабул шудани ин санади олии давлатӣ мо тавонистем, ба ҳадафи аслӣ ва бунёдии худ мушарраф гардем.
Минбаъд, дар заминаи меъёрҳои Конститутсияи кишвар низоми таҷзияи ҳокимияти давлатӣ рӯйи кор омада, ба рушди қонунгузории миллӣ, иҷрои босифати онҳо аз ҷониби мақомоти ҳокимияти иҷроия ва таъмин намудани адолати судӣ дар кишвар заминаи воқеиро фароҳам овард. Албатта, Конститутсия тамоми муносибатҳоои муҳими ҳаёти давлатиро мавриди танзим қарор додааст, ки ҷузъи бештари онҳо марбут ба ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд. Бояд ишора намуд, ки дар заминаи меъёрҳои конститутсионӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ дар кишвари мо дорои арзиши олӣ буда, давлат масъулияти эътироф, риоя ва ҳифзи онро ба зиммаи худ гирифтааст, ки ин яке аз нишонаҳои муҳими давлатҳои ҳуқуқбунёд ба ҳисоб меравад. Дар ҳамин замина, санадҳои меъёрии ҳуқуқии махсус қабул гардида, дар кишвар ниҳодҳои салоҳиятдори давлатӣ таъсис ва ба фаъолият оғоз намуданд, ки ин ҳам яке аз афзалиятҳои татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ дар зарфи 29 соли амали он маҳсуб меёбад.
Дар умум, метавон гуфт, ки бо қабул ва мавриди амал қарор гирифтани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳибихтиёрии миллӣ таъмин шуда, сулҳу субот дар кишвар пойдор гардид ва баҳри рушди тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа заминаи муҳим фароҳам оварда шуд.
- Ҷомеа дар ҳоли рушд аст ва ин боис мегардад, ки дар ҳама самтҳо тағйирот ворид карда шаванд. Оё дар оянда низ масъалаи тағйирот ба Конститутсияи кишвар пеш меояд?
- Мо бояд ба як масъала таваҷҷуҳ зоҳир намоем, ки ҳадаф аз қабул намудани дилхоҳ санади меъёрии ҳуқуқӣ дар кишвар ин танзими муносибатҳо дар ҷомеа ба ҳисоб меравад. Дар ҳоле чунин аст, пас бо тағйир ёфтани муносибат дар ҷомеа ва рушд кардани муносибатҳо дар ҷомеаи инсонӣ зарурат ба миён меояд, ки санади меъёрии ҳуқуқӣ низ худро ба ин муносибатҳо мутобиқ намояд, аз ҷумла Конститутсия. Бо ин мақсад, аз эҳтимол дур нест, ки ҳангоми ба вуҷуд омадани зарурат, ба меъёрҳои конститутсионӣ низ тағйирот ворид карда шавад. Зеро, Конститутсия ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ хусусияти догмагӣ (шахшудагӣ) надорад. Таҷрибаи ворид намудани тағйиру иловаҳо ба конститутсия дар тамоми давлатҳои дунё ба назар мерасад. Масалан, ба конститутсияҳои Амрико 27 маротиба, Русия 15, Португалия 7 маротиба, Куба 4 маротиба, Бразилия 51 маротиба тағйиру иловаҳо ворид карда шудааст.
- Дар дунё давлатҳое мисли Шветсия, Сан-Марино, Британияи кабир, Зеландияи Нав ва Либия мебошанд, ки конститутсия надоранд. Оё имкон дорад, ки ҷойи конститутсияро санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ танг намоянд ва он дар давлатҳо оҳиста-оҳиста аз байн равад?
- Воқеан, дуруст ишора намудед, ки дар баъзе аз давлатҳои дунё конститутсияи навишташуда вуҷуд надорад. Дар бештар маврид мавҷудияти Конститутсия аз низоми ҳуқуқии давлатҳо вобаста мебошад. Масалан, дар Британияи кабир, ки ишора шуд, конститутсияи нонавишта арзи ҳастӣ менамояд. Зеро дар ин давлат низоми ҳуқуқии англисӣ арзи ҳастӣ менамояд, ки яке аз махсусиятҳои онро мавҷудияти қонунҳои маҷмуавӣ ташкил дода, ин қонунҳо вазифаи меъёрҳои конститутсиониро иҷро менамоянд. Масалан, ба ин монанд дар Кипр низ конститутсия вуҷуд надорад, аммо вазифаи конститутсияро се қонуни асосӣ, ки дар давлат қабул шудааст, иҷро менамоянд. Аммо, дар давлатҳое, ки пайравӣ ба оилаи ҳуқуқии романо-олмонӣ доранд, ба мисли Ҷумҳурии Тоҷикистон дар онҳо мавҷудияти қонуни асосӣ - Конститутсия ҳатмӣ мебошад. Бо ин назардошт, аз нигоҳи мо ҷой доштани чунин санади меъёрии ҳуқуқӣ имконият фароҳам меорад, то низоми ҳуқуқии миллӣ роҳи минбаъдаи худро ба таври амиқ муайян намуда, баҳри пешгирии духӯрагӣ дар байни меъёрҳои ҳуқуқӣ замина фароҳам орад. Инчунин, моҳияти давлатҳои демократӣ ва ҳуқуқбунёд низ тақозо менамояд, то чунин санади меъёрии ҳуқуқӣ дар давлат ҷой дода бошад, ки он иродаи халқро ифода намояд.
- Моддаи 100. Шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат тағйирнопазиранд. Шарҳи ин модда чӣ гуна аст?
- Ҳамон тавре қаблан ишора намудем, бо мурури замон ба меъёрҳои конститутсионӣ тағйиру иловаҳо ворид мешаванд, вале дар байни меъёрҳои конститутсионӣ меъёри ишорашудаи моддаи 100 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди тағйирот қарор дода намешавад. Зеро дар моддаи мазкур унсурҳои муҳимми давлатдорӣ моҳияти худро пайдо намудаанд, ки онҳо асос барои шинохти давлату миллати мо маҳсуб меёбанд. Унсури якуме, ки дар моддаи мазкур пешбинӣ мегардад, марбут ба шакли идоракунии давлат мебошад ва дар заминаи қисми дуюми моддаи якуми Конститутсия шакли идоракунии Тоҷикистон ҷумҳурии президентӣ мебошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси моддаи 7 - Конститутсия аз Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон, вилоятҳо, шаҳри Душанбе, шаҳрҳо, ноҳияҳо, шаҳракҳо ва деҳаҳо иборат мебошад, ки он тамомияти арзии кишварро ташкил медиҳад ва қисмат намудани онҳо дар заминаи меъёрҳои конститутсионӣ иҷозат дода намешавад. Албатта, дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро бевосита ва ё ба воситаи намояндагони худ амалӣ менамояд, ки ин моҳияти демократӣ доштани давлати моро нишон медиҳад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳама дар назди қонун баробар буда, бояд ба қонун итоат намоянд ва меъёрҳои онро сармашқи ҳаёти ҳаррӯзаи худ қарор диҳанд, ки ин моҳияти ҳуқуқбунёдӣ доштани давлати моро ошкор менамояд. Дар заминаи моддаи якуми Конститутсия, Тоҷикистон давлати дунявӣ мебошад, ба он хотире, ки дар кишвари мо ягон дини аз ҷониби давлат расмӣ эътирофшуда вуҷуд надорад, шаҳрвандон метавонанд дар заминаи моддаи 26 Конститутсия муносибати худро нисбат ба дин озодона муайян намоянд. Дар асоси қисми 3, моддаи 1 Конститутсия, Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ мебошад, ки ҳадафи ин гуна давлат беҳтар намудани вазъи зиндагии мардум ва имконият фароҳам овардан ҷиҳати озодона фаъолият намудани онҳо ба ҳисоб меравад. Яъне, агар мо ҳар яке аз унсурҳои таҳлилшударо амиқан омӯзиш намоем, пас маълум мегардад, ки онҳо бо ҳамдигар дар робитаи доимӣ ва мустақим қарор дошта, дар умум мазмун ва моҳияти давлатдории моро возеҳ менамоянд.
- Бештари моддаҳои Конститутсия ба ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон равона шудааст. Оё нишонаҳои давлати демократӣ маҳз ҳамин гуна муайян карда мешавад?
- Дар ҳақиқат, қисми зиёди моддаҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон фарогирандаи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд. Зеро ҳуқуқу озодиҳои инсон унсури муҳими давлатҳои демократӣ ва ҳуқуқбунёд ба ҳисоб мераванд. Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз касби Истиқлоли давлатӣ ба узвияти як қатор ташкилотҳои байналмилалӣ ворид шуд ва дар заминаи онҳо санадҳои меъёрии ҳуқуқии байналмилалиро, ки ифодакунандаи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд, қабул намуд. Албатта, ин масъулияти давлат-ро дар ҷомеаи башарӣ, махсусан дар назди ташкилотҳои байналмилалӣ бештар менамояд. Бо ин мақсад, пас аз тағйиру иловаҳое, ки 22 июни соли 2003 ба Конститутсия ворид гардиданд, инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ ба сифати арзиши олӣ эътироф карда шуд. Дар ҳамин замина, бояд ишора намуд, ки боби дуюми Конститутсия “Ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд” ном дошта, фарогирандаи 34 модда мебошад. Дар ин боби Конститутсияи кишвар ҳуқуқҳои шахсӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии инсон ва шаҳрванд инъикос ёфта, дар ин радиф вазифаҳои конститутсионии инсон низ муайян карда шудааст, ки унсури алоқамандии давлат ва шахсро дар давлати ҳуқуқбунёд бозгӯӣ менамояд. Метавон гуфт, ки бо муқаррар намудани ҳуқуқҳои бунёдии инсон дар сатҳи конститутсионӣ мо - тоҷиконро дар миқёси сайёра ҳамчун халқи инсонпарвар ва инсондӯст муаррифӣ намуда, арзишҳои таърихии худро дар ин самт бори дигар ҳифз намудем.
- Бархе коршиносон бар онанд, ки маҳз Конститутсияи имрӯза барои ҷавонон имконияти дар ҳаёти сиёсии мамлакат иштирок карданро фароҳам овард. Назари шумо дар ин бобат чӣ гуна аст?
- Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун қонуни бунёдӣ ва эътибори олии ҳуқуқидошта дар баробари муқаррар намудани ҳуқуқу манфиатҳои субъектҳои махсуси ҳуқуқи инсон, инчунин вазъи ҳуқуқӣ ва имкониятҳои ҷавононро мавриди танзим қарор додааст, ки инро метавон аз муқаррароти меъёрҳои гуногуни конститутсионӣ ба хубӣ мушоҳида намуд. Аз ҷумла, дар асоси моддаи 27 Конститутсия, шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқи иштирок дар идоракунии давлатӣ, интихобот ва раъйпурсиро доро мебошанд. Яъне, дар заминаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии танзимкунандаи раванди интихобот ва раъйпурсӣ, ҳар шаҳрванди кишвар, ки синнаш ба 18 расидааст, ҳуқуқ дорад ба таври озод дар интихобот ва раъйпурсӣ иштирок намуда, бо ҳамин васила дар раванди идоракунии давлат иштироки бевосита дошта бошад. Инчунин, агар ба тағйиру иловаҳое, ки 22 майи соли 2016 ба Конс-титутсия ворид гардиданд, нигоҳ намоем, пас маълум мешавад, ки қисми марказии онро тағйиротҳое ташкил медиҳанд, ки ба ҷавонони кишвар рабт доштанд. Зеро, ҳудуди 70 фисади аҳолии кишварро ҷавонон ташкил медиҳанд ва ояндаи давлату миллат маҳз дар дас-ти онҳо қарор дорад.
Дар заминаи ҳамин тағйиру иловаҳо мо дар сатҳи конститутсионӣ муқаррар намудем, ки ҳар шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки синнаш ба 30 расидааст, ҳуқуқ дорад номзадии худро ба мансаби президентӣ пешниҳод намояд, аъзои Маҷлиси миллӣ шавад, вакили Маҷлиси намояндагон гардад, ба вазифаи судяи Суди конститутсионӣ таъин гардад. Яъне, бо назардошти он ки аксарияти аҳолии кишварро ҷавонон ташкил медиҳанд, аммо боз ба хотири ҳимоя аз манфиатҳои онҳо, мо тавонистем меъёрҳои конститутсиониро мутобиқ ба талаботи замони муосир намоем. Ин имконият медиҳад, ки ҷавонони кишвар ба идоракунии давлатӣ рағбати бештар пайдо намуда, баҳри пешравии давлат ва муаррифии он дар сатҳи байналмилалӣ талоши хастанопазир намоянд.
- Шаҳрвандони кишвар дар таҳкими меъёрҳои конститутсионӣ чӣ нақш доранд?
- Дар Тоҷикистон халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ ба ҳисоб меравад. Пас, тамоми меъёрҳои конститутсионӣ бевосита равона карда шудаанд, ба манфиатҳои халқи тоҷик. Аз ин нигоҳ, шаҳрвандони кишвар дар таҳкими меъёрҳои конститутсионӣ нақши калидиро доро буда, андешаву назари онҳо ҷиҳати таҳким бахшидани меъёрҳои конститутсионӣ ҳамеша мавриди назар қарор дода мешавад. Инчунин, бояд махсус ишора намуд, ки яке аз махсусиятҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар он ифода меёбад, ки меъёрҳои он танҳо бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ аз ҷониби халқи тоҷик таҷдид карда мешаванд. Аз ин дидгоҳ низ, шаҳрвандон дар саргаҳи таҳким ва мустаҳкамнамоии меъёрҳои конститутсионӣ қарор доранд.
- Донистани Конститутсия то кадом андоза барои ҷавонони имрӯза заруру муҳим аст?
- Донистани Конститутсия на танҳо барои ҷавонон, балки барои тамоми шаҳрвандони кишвар зарур ва муҳим мебошад. Зеро Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ягона санаде мебошад, ки арзиши олии ҳуқуқӣ дошта, дар он ҳуқуқу манфиатҳои тамоми табақаҳои аҳолӣ ба инобат гирифта шудааст. Аз ин дидгоҳ, бояд ҷавонони мо дар самти аз худ намудани ҳуқуқу манфиатҳои худ, ки қонуни асосии давлат муайян намудааст, баҳри баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии худ ҳамеша талош намоянд.
- Конститутсияи имрӯза нисбат ба конститутсияҳои қаблӣ то кадом андоза ҳифзкунандаи манфиатҳои давлат ва шаҳрвандон аст?
- Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз чор конститутсияи замони шуравӣ қабулкардаи мо аз бисёр ҷиҳат фарқкунанда мебошад. Пеш аз ҳама бояд ишора намуд, ки Конститутсияи кишвар ифодакунандаи иродаи халқи тоҷик буда, онро бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул намудаанд, дар ҳоле, ки конститутсияҳои қаблӣ аз ҷониби мақомоти салоҳиятдори давлатӣ қабул гардида, аксар маврид манфиатҳои синфи ҳукмрон, яъне ҳокимияти коммунистиро фарогир буд. Баъдан, месазад таъкид намуд, ки дар Конститутсияи имрӯза ҳуқуқ ва манфиатҳои шаҳрвандон пурра ба инобат гирифта шуда, арзиши олӣ доштани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ бевосита дарҷ карда шудааст. Дар конститутсияҳои қаблӣ бошад, аҳёнан сухан дар мавриди ҳуқуқи инсон меравад, яъне дар аксарияти онҳо ҳуқуқ ва озодиҳои инсон мавриди танзим қарор нагирифтааст. Сониян, дар заминаи Конститутсияи замони соҳибистиқлолӣ давлат ба шаҳрвандон ҳуқуқ ба моликияти хусусиро кафолат дода, роҳи онҳоро ҷиҳати бунёд намудани зиндагии шоиста ҳамвор намуд, дар ҳоле, ки то ин муддат ҳама моликият давлатӣ буд ва шаҳрвандон ҳуқуқи соҳибӣ намудани моликияти худро дар аксари маврид надоштанд. Умуман, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо бисёр хусусиятҳои худ аз конститутсияҳои замони шуравӣ фарқ дорад.
- Имрӯз дар таҳияи лоиҳаи қонунҳо то кадом андоза ҷавонони мо саҳми назаррас доранд?
- Ҷавонони мо имрӯз дар тамоми соҳаҳои ҳаёти давлатӣ фаъолона иштирок намуда, дар рушди давлат ва миллати худ саҳмгузорӣ менамоянд, минҷумла дар таҳияи лоиҳаи қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Агар ба аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон, инчунин вакилони мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ назар намоем, қисми муайяни онҳоро ҷавонон ташкил медиҳанд, ки ин низ дар заминаи фароҳам овардани кафолатҳои конститутсионӣ ба онҳо имконият фароҳам овард.
Хушбахтона, ба мушоҳида мерасад, ки ин табақаи аҳолӣ ташаббусҳои созанда дошта, баҳри танзим намудани муносибатҳо дар ҷомеа пайваста тадбирандешӣ менамояд. Инчунин, агар мо ба муҳокимаи ду қонуни миллӣ – Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросимҳо” ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” назар афканем, пас маълум мешавад, ки қисми бештари ашхосе, ки баҳри таҷдиди лоиҳаи қонунҳои ишорашуда таклифҳо пешниҳод намудаанд, ҷавонон мебошанд. Бо ин назардошт, ҷавонони мо имкониятҳои конститутсионии худро ҷиҳати иштирок дар ҳаёти сиёсӣ ва идоракунии давлатӣ ба хубӣ истифода намуда, баҳри танзими муносибатҳо дар ҷомеа пайваста талош менамоянд.
- Имрӯз маърифати ҳуқуқии ҷавонон дар кадом сатҳ қарор дорад?
- Агар мо ҷавони даҳ сол пешро бо ҷавони имрӯз муқоиса намоем, пас маълум мешавад, ки дар ҳувият ва ҳастии ин ду насл тафовутҳои назаррас мушоҳида мешаванд. Махсусан, маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, алалхусус ҷавонон бамаротиб боло рафта, онҳо имконияти дифоъ аз ҳуқуқу манфиатҳои худро доро мебошанд. Вале, бо вуҷуди ин, ба мушоҳида мерасад, ки категорияи муайяни ҷавононе вуҷуд доранд, ки аз маърифати ҳуқуқӣ дур монда, даст ба амалҳои зиддиҳуқуқӣ мезананд.
- Барои боз ҳам баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, бахусус ҷавонон, чӣ корҳо бояд анҷом дода шавад?
- Воқеан, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, аз зумраи масъалаҳое мебошад, ки пайваста зери назари роҳбарияти давлату Ҳукумат қарор дорад. Агар як назар намоем, мо танҳо аз ибтидои қарни мазкур се маротиба барномаи таълим дар соҳаи ҳуқуқи инсонро қабул намудем, ки ҳадаф аз он баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ тавассути омӯзиши фанни ҳуқуқи инсон дар донишкадаву донишгоҳҳои кишвар ба ҳисоб меравад. Инчунин, бо мақсади баланд бардоштани донишҳои ҳуқуқии хизматчиёни давлатӣ, дар заминаи барномаву стратегияҳои давлатӣ хонишҳои идоравӣ баргузор карда мешавад, ки он низ баҳри беҳтар намудани сатҳи донишҳои ҳуқуқии хизматчиёни давлатӣ мусоидкунанда мебошад. Хушбахтона, дар доираи ВАО, махсусан радиову телевизионҳои давлатӣ барномаҳои махсуси ҳуқуқӣ ташкил карда шудаанд, ки дар самти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ мусоидат менамоянд. Яъне, ҳар қадаре мо тарғибу ташвиқи донишҳои ҳуқуқиро дар ҷомеа бештару беҳтар анҷом диҳем, ҳамон қадар дар самти мукаммалсозии ҷаҳонбинии ҳуқуқии аҳолӣ саҳмгузорӣ менамоем.
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед