Забони миллӣ. Онро тавсиф зиёд аст: рукни давлатдорӣ, муқаддасоти миллӣ, шиносномаи миллат, ганҷинаи фарҳангу тамаддуни умумибашарӣ. Роҳи тайкардааш низ дар масири таърих осону андак нест. Ин аст, ки мақомаш додаем забони давлатӣ. Ва аз хурд то бузург дар ҳифзу ҳимоя ва гиромидошташ бори масъулият мекашем.

Суҳбати мо низ бо Зулфониён Раҳим, сардори шуъбаи танзими истилоҳоти Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон атрофи забони давлатӣ, масъулияти соҳибзабонон дар мавриди ҳифзу ҳимояи он, боз ҳам боло бурдани мақоми он дар дохил ва хориҷи кишвар, пешрафт ва мушкилоти соҳа ҷараён гирифт.

- Тоҷикон дар миёни халқияту миллатҳои сершумори олам аз ҷумлаи мардуми соҳибтамаддуне мебошанд, ки забони чандинҳазорсоларо маҳфуз дошта, ба он ҳамчун муқаддасоти миллӣ арҷ мегузоранд. Оё гуфта метавонед, ки забони миллии мо имрӯз дар ҳоли хуби густариш қарор дорад?

- Албатта. Забони тоҷикӣ ҳанӯз аз давраҳои бостон то имрӯз рисолати худро иҷро карда омадааст. Забони мо дар замони пеш аз истилои араб то давраи нави ташаккулёбиаш бо ҳамон қолабу заминаву пояи рушду такомули худ омада расидааст ва айни ҳол низ дар ҳолати инкишофёбист. Баъди пошхӯрии Иттиҳоди Шуравӣ, дар даврони соҳибистиқлолии кишвар имкони ҳарчи бештар рушду густариш додани забони модариамон вуҷуд дорад, чун мардуми мо ба забон ҳамчун як рукни муҳими давлатдории миллӣ эҳтироми хоса дорад. Ғамхориву пуштибонии Ҳукумати кишвар бо мақсади рушди забони давлатӣ ҳамарӯза эҳсос мешавад ва ин аст, ки санадҳои зиёди меъёрию ҳуқуқӣ дар ин самт ба тасвиб расидаву амал мекунанд. Ғайр аз қонуну қарорҳои дахлдор дар ин давра се барномаи мукаммали рушди забони тоҷикӣ ба тасвиб расидааст, ки охирин барои солҳои 2020-2030 пешбинӣ шудааст.

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон”, ки доир ба мавқеи забони давлатӣ дар кишвари мо таҳия ва амалӣ шудааст, то кадом андоза тавонистааст муносибат ба забонро тағйир дода, сатҳи забондонии аҳли ҷомеаро боло барад?

- Баъд аз оне ки қонуни амалкунандаи соли 1989 доир ба забони тоҷикӣ рисолати худ-ро иҷро кард, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” таҳия ва тасдиқ гардид. Ин қонун тӯли 13 соли амали худ дар ҷумҳурӣ тавонист масъалаҳои коргузориро дар тамоми қишрҳои ҷомеа, вазорату идораҳо, ташкилоту муассисаҳо, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ ва моликияташон, ба танзим дароварда, саросар мардумро донандаи хуби забони худ ва арҷгузорандаи он ҳамчун муқаддасоти миллӣ гардонад. Боиси хушнудист, ки забони тоҷикӣ дар кишвари мо забони муоширати байни миллатҳо гардидааст.

- Чанде қабл “Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва Аломатҳои китобати забони тоҷикӣ” дар таҳрири нав таҳия ва қабул гардид. Бигӯед, ки қабул ва амалисозии ин ансод то куҷо метавонад нуқсонҳо ва духӯрагиҳоро дар забони тоҷикӣ рафъ созад?

- Мавриди амал қарор гирифтани “Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ва Аломатҳои китобати забони тоҷикӣ” ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон, ҳар як соҳибзабонро водор ба он месозад, ки дар тамоми соҳаҳои кору фаъолият ҳангоми сару кор гирифтан ба коргузорӣ, мутолиаву мукотибот ҳатман талаботу меъёрҳои дар ин санад овардашударо риоя намояд. Ин боз як қадами дигар дар рушду густариши забони тоҷикӣ буда, ҷиҳати баланд бардоштани мавқеи он миёни ҷомеа мусоидат менамояд. Бояд гуфт, ки қоидаҳои имлои пешин нуқсону камбудҳое дошт, ки бо талаботи давру замон зарурати аз нав таҳия ва баррасии он ба миён омад. Ин буд, ки бо дарназардошти 119 таклифу пешниҳоде, ки ба қоидаҳои имлои нав ворид шуданд, камбудиву нуқсонҳо бартараф шуданд ва ин санад барои корбарон роҳнамое буда метавонад дар мавриди истифодаи дурусти калимаву ибораҳо дар мукотиботу коргузорӣ. Ин ҳуҷҷат бо назардошти меъёрҳои таърихӣ, савтиёт, навишт, қолабҳои таърихии забон таҳия шудааст. Танҳо бо мақсади аз байн бурдани нуқсону духӯрагиҳо дар истифодаи вожаҳои забони тоҷикӣ мо кӯшиш кардаем, ин ҷо калимотро дар қолабу меъёри дуруст пешкаши соҳибзабонон гардонем. Масалан, аз калимоти арабиасос бардошта шудани ҳарфи “ӯ”. Чун арабҳо ҳарфи “ӯ” не, балки “у”-и дароз доранд. Дар баъзе калимаҳо, аз қабили “дуруд”, “суруд”, “дуд”, “уд”, “пур”, “сур”, “нур”, “ҳур” мушоҳида мешавад, ки “у” дароз аст, яъне кашиш мехӯрад, вале дар имло онҳо бо “у”-и одӣ навишта мешаванд. Ҳарфи “ӯ”, ки тоҷикӣ аст, дар ҳамон 135 калимаҳои сирф тоҷикӣ, аз қабили “рӯй”, “ҷӯй”, “бӯй”, “мӯй”, “шӯй”, “гӯй”, ё дар калимаҳои ҳиҷои бастадори “гӯшт”, “пӯст”, “дӯст”, ҳамчунин дар вожаҳои дуҳиҷоии “гурӯҳ”, “шукӯҳ”, “фурӯғ”, “андӯҳ”, “кулӯх” ва ғайраҳо боқӣ мондааст. Инҳо ҳама бо забони сода дар қоидаҳои имлои нав нишон дода шудаанд.

Айни ҳол Кумита тасмим гирифтааст, ки “Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ”-ро, ки соли 1969 дар Маскав нашр шуда буд, мутобиқан ба қоидаҳои имлои нави имрӯза бознашр намояд.

- Бархе ба он андешаанд, ки дар муҳлатҳои кӯтоҳ тағйир ёфтани имло ба бесаводии ҷомеа мерасонад, чун мо таҷрибаи талхтар аз ин, тағйир ёфтани хатро доштем ва имло ҳам ҷузъе аз хат аст, ки зуд-зуд тағйир ёфтани он ҷомеаро ба гумроҳӣ мекашонад. Вобаста ба масъалаи мазкур чӣ гуфта метавонед?

- Дар муҳлатҳои кӯтоҳ иваз шудани қоидаҳои имло ҷанбаъҳои сиёсӣ низ дорад. Чун қоидаҳои имло дар солҳои 50-уму 72-юм, вақте ҳар як ҳарфи русиро ба забони мо ворид карданӣ мешуданд, тағйир меёфт, иваз мешуд. Дуруст аст, ки мо соли 1998 бо каме шитобкорӣ қоидаҳои имлоро ба танзим даровардем, вале баъзе камбудиҳое, ки амиқан бояд ҳангоми навиштан диққат медодем, сарфи назар шуда буд. Инак, ин 119 пешниҳоде, ки ба имлои нав ворид шуд, бовар дорам, ки нуқсону камбудиҳои ҷойдоштаро аз байн бурда бошад. Албатта, бо назардошти баъзе ҷузъиёт метавон ба ин аснод тағйиру иловаҳо ворид намуд, аммо куллан аз нав кардани қоидаҳои имло гумон мекунам, дигар рух нахоҳад дод, чун ин заҳмати зиёдеро аз ҷониби олимону донишмандони соҳа тақозо мекунад.

- Шумо гуфта метавонед, ки охирин имлое, ки қабул шуд, ҳаддалимкон дар 50 ё 100-солаҳои дигар бетағйир боқӣ мемонад?

- Ба андешаи ман ин барои садсолаҳо кофист. Чунки мо бо ин хати кириллиасос аллакай осори безаволи ҳам гузаштагонамон ва ҳам имрӯзиёнро дорем ва ин хат минбаъд низ дар рушду ташаккули давлатдории мо хизмат хоҳад кард. Итминон дорам, ки ин қоидаҳо танҳо бо дарназардошти ворид намудани баъзе тағйиру иловаҳо солиёни зиёд хизмат хоҳад кард.

- Чанде қабл тариқи расонаҳо атрофи забон ва хати имрӯзаи мо - хати кириллӣ сару садоҳои зиёд сурат гирифт. Иддае даъво доштанд, ки забони тоҷикӣ ин забони форсист ва вақти он расидааст, ки мо аз хати кириллӣ ба хати форсӣ гузарем. Бархе аз зиёиён бошанд, ин даъвоҳоро беасос ва ба хати арабиасоси форсӣ гузаштанро ғалати маҳз хонда буданд. Назари шумо чӣ гуна аст?

- Ростӣ, ин гуна баҳсҳо каме хандаовар низ менамоянд. Ин ҷо ман андешаҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро, ки бахшида ба Рӯзи забони давлатӣ ҳанӯз соли 2008 ироа дошта буданд, ҳамчун далели қотеъ меорам, ки гуфта буданд: “Дар замони шуравӣ дар як муддати кӯтоҳ ду маротиба алифбои худро иваз намудем: дар охири солҳои бистум аввал ба алифбои лотиниасос, пас аз даҳ сол ба алифбои кириллӣ гузаштем. Набояд фаромӯш кард, ки ҳар як тағйири алифбо сабабҳои сиёсӣ, таърихӣ ва фарҳангиву иҷтимоӣ дорад. Агар хатҳои мехӣ, паҳлавӣ ва суғдӣ аз рӯи зарурати фарҳангӣ ҷорӣ шуда бошанд, арабӣ ва кириллӣ ҷанбаи сиёсӣ доштанд. Бо вуҷуди ин, хатҳои мазкур халқи моро бо фарҳангҳои гуногун рӯ ба рӯ карданд. Агар яке олами Шарқро ба рӯи фарзандони халқи тоҷик боз карда бошад, дигаре ҷаҳони Ғарбро кушод. Фарҳанги мо аз ин ду сарчашма ғизо гирифта, намояндагони онро ҷаҳониён шинохтанд. Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Сино, Абурайҳони Берунӣ ва даҳҳо дигар нобиғаҳои олами илму адаби мо маҳз бо хати арабӣ ба хазинаи тамаддуни ҷаҳонӣ ворид шуда бошанд, аллома Бобоҷон Ғафуров бо алифбои кириллӣ тоҷиконро ба оламиён муаррифӣ намуд. Асарҳои устод Айнӣ, Лоҳутӣ, Турсунзода, Мирсаид Миршакар, Лоиқ ва дигар ситораҳои тобони адабиёти муосири тоҷик аз ҳамин хат ба забонҳои дигари дунё тарҷума ва нашр шудаанд. Пас, ҳам ину ҳам он рисолати таърихии худро иҷро кардаанд. Метавон гуфт, ки маҳз хати осонхони кириллӣ имкон дод, ки халқи мо дар муддати кӯтоҳтарин саросар саводнок гардад.
Дар шароити кунунӣ, вақте ки соҳаи маориф ва ҷараёни таълиму тадрис бе ин ҳам мушкилоти зиёд дорад, боз як бор табдил додани алифбо шитобкорӣ хоҳад буд. Ба ин кор ягон зарурати обективӣ ҳам нест. Ҳоло, ки мо дар вазъияти гузариш қарор дорем, набояд дар масъалаи рушди соҳаҳои гуногун аз кишварҳои дигар қафо монем. Баракс, мо бояд бо дониш ва технологияҳои муосир мусаллаҳ гардем, дастовардҳои пешқадами илми ҷаҳониро дар мамлакат татбиқ намоем. Табдили бошитоби алифбо ва гузариш аз як хат ба хати дигар бидуни зарурати ҷиддӣ метавонад ба ин раванд халал ворид намояд ва мардумро ба озмоишҳои мушкил рӯ ба рӯ созад. Кишвари мо ба табдили хати кириллӣ ба ягон хати дигар ҳеҷ гуна ниёз надорад.”

- Нақши Кумита дар татбиқи сиёсати забони давлатӣ ҳамчун забони илм чӣ гуна аст?

- Яке аз ҳадафҳои асосии сиёсати давлату ҳукумати кишвар ба забони илм табдил додани забони давлатӣ аст. Таъсис ёфтану бо забони давлатӣ фаъолият намудани Комиссияи олии аттестатсионӣ, таълифи рисолаҳои илмии олимон барои ҳимояи рисолаҳои номзадию докторӣ бо забони давлатӣ аллакай як қадами устувор ба самти рушду такомули забони илми мо мебошад. Забони илми мо аз даврони давлатдории Сомониён ташаккул ёфта буд. Осори илмии безаволи Абурайҳони Берунӣ, Абуалӣ ибни Сино барин бузургони илму маърифати мо бо ин забон таълиф шудаву то замони мо шуҳрати худро аз даст надодаанд.
Имрӯз дар тамоми соҳаҳо ба истилоҳсозӣ бештар диққат дода мешавад ва танҳо дар даҳсолаи охир дар ҳамкорӣ бо донишгоҳҳо, пажӯҳишгоҳҳои илмию тадқиқотӣ беш аз 110 фарҳангномаҳои соҳавӣ аз ҷониби олимону забоншиносон ба забони давлатӣ ва ҳатто чандзабона таҳия гардидаанд. Аммо корро дар ин самт ҳанӯз қаноатбахш ҳисобидан наметавон, чун ҳоло низ соҳаҳои тахассусие ҳастанд, ки рӯзмарратарин истилоҳоти онҳо то ҳол бо забони давлатӣ ҳамгун сохта нашудааст ва луғатномаҳо аз ҷониби мутахассисон таҳия нагардидааст. Моро мебояд, ки дар ҳамкорӣ бо соҳаҳои мухталифи тахассусӣ, бо роҳи муодилҷӯӣ дар забони классиконамон, бо роҳи истилоҳсозӣ, бо роҳи тарҷумаи истилоҳоту мафҳумҳо ва дар ниҳояти кор бо роҳи иқтибосгирӣ забони илмро ғанӣ гардонем.

- Бигӯед, ки дар самти танзим ва ҳамгунсозии истилоҳот то имрӯз кадом мушкилоти ҳалношуда боқӣ мондааст?

- Тӯли 13 соли фаъолияти Кумита истилоҳоти зиёде ҳамгун сохта шудаанд ва дар ин самт на танҳо дар дохили кишвар, балки берун аз он низ ҳамкориҳо ба роҳ монда шудаанд. Вале то ҳол мушкилоти ҳалношуда вуҷуд дорад. Масалан, то ҳанӯз мардум ва ҳатто баъзе сохторҳои давлатӣ аз “Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030” ба пуррагӣ огоҳ нес-танд, комиссияҳои ҷамъиятии марбут ба татбиқи муқаррароти қонуни забон фаъол нестанд. Дар ҳоле, ки дар ин масъала нахуст роҳбарони аввали ташкилоту муассисаҳо масъуланд.

- Кадом унсурҳо боиси коста гардидани мавқеъ ва нуфузи забони давлатӣ шуда метавонанд?

- Дар дилхоҳ давру замон унсурҳое, ки ба рушди забон монеа эҷод мекунанд, вуҷуд доранд. Аммо айни ҳол унсурҳои ҷиддие ба нуфузи забони мо таҳдид намекунад, чун ғамхориву пуштибонии давлат ва Ҳукумати кишвар ҷиҳати пойдорӣ ва рушду густариши забон эҳсос мешавад. Аммо унсурҳои ҷузъие вуҷуд доранд, ба мисли бегонапарастӣ, муошират бо забонҳои ғайр, истифодаи беҷои истилоҳоту вожаҳои норавшану бемантиқ, ки мутаассифона таъсиргузор низ ҳастанд. Як ақидаи хому манфӣ нисбат ба як ақидаи дурусту манфиатбахш зудтар паҳн мегардаду тарафдор пайдо мекунад. Моро мебояд, дар доираи меъёрҳои забони давлатӣ суҳбату муошират карданро омӯзем, то забони кӯча низ ба забони давлатӣ наз-дик гардад.

- Раванди ҷаҳонишавӣ, пешрафти босуръати илму техника, аз ҷумла технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ, фаъол гардидани шабакаҳои иҷтимоӣ, инчунин, бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо дар замони муосир ба забони давлатӣ низ таъсир мегузорад ва дар роҳи рушди табиии он монеаҳои сунъӣ эҷод мекунад. Ин ҳолат зарурати милликунонии забони технологияи навинро ба миён овардааст.

- Дар раванди ҷаҳонишавӣ ҳама гуна муомилоту робита тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ сурат мегирад. Муоширати ҷавонон дар ин шабакаҳо хандаовар ва ҳатто ташвишовар аст. Ҳар нафаре, ки аз шабакаҳои иҷтимоӣ истифода мебарад, бояд дар хотир дошта бошад, ки ӯро на як ё ду нафар, балки тамоми дунё мебинаду мешунавад. Рафтору гуфтори мо бояд намунаи ибрати дигар халқияту миллатҳо низ бошад. Ин нанг аст барои мо, вақте бо забони махлут ва пурхато менависему ҳарф мезанем. Шояд ин самари таълиму тадриси бархе аз устодони “сахтгир” ва волидайни “ғамхор”-и мо бошад? Чун масъулияти таълиму тарбия, баланд бардоштани ҳисси эҳтиром ва гиромидошти ҳама гуна арзишҳо, аз ҷумла арҷгузорӣ ба забони ноби тоҷикӣ, пеш аз ҳама ба зиммаи мактаб ва оила аст. Бояд ҳамагӣ аз пайи омӯзиш бошем, то тавонем ба нафъи ҷомеа ва наслҳои баъдӣ коре карда бошем. Айни ҳол аз ҷониби мутахассисони Кумита барномаи хосае таҳия шудааст ва омодаи пахш аст, ки барои пешгириии ғалатнависӣ тавассути технологияи ҳозиразамон пешбинӣ шудааст.

- Гуфта метавонед, ки рӯзе фаро мерасаду забони тоҷикӣ дар қатори забонҳои байналмилалӣ қарор мегирад?

- Забони тоҷикӣ забони давлатии ҷаҳони шарқ буда, ҳазорсолаҳо ҳамчун забони давлатдории кишварҳои шарқ хизмат намудааст. Имрӯз ин забон дар ҳоли рушди бесобиқа қарор дораду донандагони он тақрибан ним миллиард нафарро дар сайёра ташкил медиҳанд. Моро мебояд, ҳарчи зудтар ба як ваҳдати забонӣ ноил гардем. Яъне дар мавриди ҳамгунсозии вожаю истилоҳотамон, ҳамгунсозии муносибатҳоямон бо соҳибзабонон силоҳи асосии мо ин муттаҳидӣ дар назди ҳамин забони ноби тоҷикӣ-форсӣ мебошад. Имрӯз қариб дар 29 кишвари олам бо ин забон ҳарф мезананд, таълим мегиранд ва дар кишварҳои бузурге, аз қабили Эрон, Афғонистон, Чин, Покистону Ҳиндустон мо соҳибзабонону ҳамзабонони бис-ёр дорем. Вақте ҳамкориҳои илмию фарҳангиямон бештар мегардад, ин нишонаи он хоҳад буд, ки забонамон ба ваҳдати худ расидаасту метавонад ҳатто забони ҳафтуми СММ эълон гардад.