Кулолгарӣ ё ба истилоҳи дигар сафолгарӣ аз қадимтарин ҳунарҳои нафиса буда, осоре аз марҳилаи ибтидоии тамаддуни инсоният маҳсуб мешавад. Маҳз дар маҳсулоти сафолӣ, ки аз ҳафриёти гӯшаҳои гуногуни дунё ёфт шудаанд, орзуву омол, розу ниёз ва талабу хоҳиши одамони пешин мувофиқи завқу зеҳн, донишу таҷриба, ҳунару истеъдод ва эътиқоду ҷаҳонбиниашон бо наққошиҳо ва рангҳои гуногун инъикос ёфтаанд. Кулолгарӣ нахуст ҳамчун ҳунар роиҷ буд ва баъдан, дар натиҷаи таҳаввулу ташаккул, ба санъати алоҳида табдил ёфт.

Тибқи маълумоти санадҳои таърихӣ ҳанӯз дар давраи неолит одамони қадим ба истеҳсоли маҳсулоти сафолӣ шуруъ карда буданд. Он замон зарфҳои сафолӣ бидуни нақшу нигор ва обу ранг сохта мешуданд. Баъдан ин ҳунар ривоҷу равнақи бештар пайдо карда, дар қарни VI-и то мелод истеҳсоли зарфҳои мунаққаш роиҷ ва маъмулу машҳур гардид. Дар ҳазораи чорум ва сеюми қабл аз милод бошад, технологияи кулолгарӣ мураккабтар шуда, нахуст хумдонҳои якқабата ва баъдан хумдонҳои дуқабата ихтироъ гардиданд.

Тоҷикистон, Туркманистони ҷанубӣ, Ӯзбекистон ва қисман Қирғизистон дар асоси ёдгориҳои асри биринҷӣ ва хусусиятҳои фарқкунандаи ёдгориҳои он давра аз ҷумлаи се минтақаи таърихӣ-фарҳангии ҳудуди Осиёи Миёна маҳсуб шуда, намунаҳои маҳсулоти кулолии Тоҷикистон (хум, хумча, хурма, кӯза, коса, ҷом, пиёла лаълӣ, табақ…) бо минтақаҳои зикргардида ҳам умумият ва ҳам фарқият доранд.

Намунаҳои зебои кулолгарии қадимаи тоҷикон дар натиҷаи ҳафриёт дар Саразм, ки ба давраи баъдинаи энеолит ва асри биринҷӣ мансуб аст, кашф гардидаанд.

Шаҳраки Саразм аз қадимтарин ёдгориҳои таърихии мардуми Осиёи Марказӣ буда, дар ин ҷо кишоварзӣ, меъморӣ ва ҳунарҳои нафисаи ниёгонамон равнақ доштаанд. Пажуҳишгарон масоҳати ёдгории Саразмро 130 гектар ва теъдоди аҳолии онро 8000 муайян намудаанд. Дар ин шаҳраки бостонии аҷдодони мо аввалин нишонаҳои маданияти шаҳрдорию шаҳрнишинӣ ба мушоҳида мерасанд: биноҳои монументалӣ, кӯчаҳои сангфарш, инкишофи тиҷорат, дуконҳои ҳунармандӣ (кулолӣ, чармгарӣ, заршӯйӣ, бофандагӣ, ресандагӣ, чӯбтарошӣ, чармгарӣ, сангтарошӣ…).

Аз бозёфтҳои Саразм маълум мешавад, ки дар ин мавзеи бостон ҳунари кулолгарӣ хеле ривоҷу инкишофёфта будааст. Бозёфтҳои кулолии Саразм аз он ҷиҳат хеле муҳиманд, ки мо дар навъу намуди зарфҳо ҳам нақшҳои ҳандасавӣ ва ҳам хатҳои амудию уфуқиро мушоҳида мекунем.

Дар ҳар як нақш маънои алоҳида нуҳуфтааст. Масалан, мо хатҳои ростеро, ки дар ин зарфҳо мушоҳида мекунем, маънои боридани борон ва хатҳои гирдогирди зарф кашидашуда маънои оби равонро доранд. Аз таҳқиқи ин зарфҳо маълум мешавад, ки аллакай ниёкони мо дар ҳудуди Тоҷикистони имрӯза ба истеҳсоли чунин зарфҳое, ки сифатан хеле баланданд, ханӯз 5-6 ҳазор сол муқаддам машғул шудаанд.

Дар Осорхонаи миллии Тоҷикистон, дар экспазитсияи шуъбаи “Таърихи бостон ва асрҳои миёна” бархе аз бозёфтҳои кулолии ёдгории мазкур дар намоиш гузошта шудаанд, ки бо як ҳунари баланди наққошӣ бо ангоб зинат ёфтаанд. Маҳз ҳамин ашёҳо диққати тамошобинони ватанию хориҷиро ба худ хело ҳам ҷалб менамоянд.

Аз биноҳои Саразм баъзе деворнигораҳо низ кашф гардидаанд, ки яке аз пораҳои дар Осорхонаи миллӣ ба намоишгузоштаи он, ки мансуби ҳазораҳои IV-III-и то милод аст, тасвири ба свастика монанд дорад, ки яке аз рамзҳои тамаддуни ориёиҳо буд.

Дар зарфҳои ёфтшудаи саразмӣ бо ранги хеле барҷастаи ҷигарӣ тасвири секунҷаҳоро мушоҳида менамоем, ки аз таърихи хеле қадима доштанашон шаҳодат медиҳанд. Дар вақти ҳафриёт аз Саразм, инчунин, оташдонҳои бузургҳаҷм кашф шуданд. Чунин оташдонҳо ё хумдонҳо, ки маъмулан дар марказҳои муҳими истеҳсоли кулолгарӣ сохта мешаванд, гувоҳ бар онанд, ки дар Саразм ҳунари кулолгарӣ дар авҷ будааст. Бахусус, маҳсулоти сафолӣ бо сифат ва шаклу намуди олии худ дар авҷи равнақ будааст. То ба имрӯз се намуди зарфи дар чархи кулолгарӣ сохташуда маълуму муайян шудаанд, ки номгӯи онҳоро зарфҳои восанҷӣ, ошхонагӣ ва хӯрокхӯрӣ ташкил медиҳанд. Кулолгарон ба хотири беҳтарсозии сифат ва серхаридор будани маҳсулоташон рӯи зарфҳоро бо ангоб суфта мекарданд ва барои қонеъ гардонидани талаботи эстетикӣ аз нақшунигорҳои гуногун истифода мебурданд...

Роҷеъ ба дараҷаи баланди истеҳсолоти сафолӣ шаш хумдони аз ҳафриётҳои 2, 4, 6 ва 9-и Саразм ёфтшуда низ гувоҳӣ медиҳанд. Ин хумдонҳо ба навъҳои кушодаи мудаввар, дукамерагии якқабатаи дорои оташдони жарф ва дуқабата мутааллиқ мебошанд.

Хумдони дуқабатаи барои пазондани сафолот таъйиншуда, ки аз ҳафриёти 9-и маҷмааи маросимӣ ёфт шудааст, шаҳодати он аст, ки кулолгарони саразмӣ ин истеҳсолотро ҳанӯз панҷ ҳазор сол қабл аз худ намуда будаанд. Ин хумдони ба дараҷаи хуб маҳфузмонда аз ду камераи рӯиҳам ҷогирифтаи аловмонӣ ва пазониш иборат аст, ки бо хишти хом сохта шудаанд. Низоми шабакаҳои гармигузаронӣ ва дудмӯриҳо аз ҷиҳати андешакорона сохта шуданашон фарқ мекунанд. Дар худи ҳамин ҷо шикастапораҳои пиёла, табақ ва дигар зарфҳо ( бештар аз даҳ шакл ) ёфт шудаанд, ки мавриди пазониш қарор гирифтаанд. Сохти хумдоне, ки ҳанӯз дар оғози ҳазорсолаи III-и то милод саразмиён коркард ва истифода менамуданд, дар ҳудуди Осиёи Марказии ҳамон давра ҳамто надоштааст. Танҳо баъди ду ҳазор сол ба истифодаи ин гуна хумдонҳо дар воҳаҳои Қашқадарёву Самарқанд шуруъ карданд.

Хулоса, Саразми бостон яке аз нахустин ва марказҳои кулолгарии нафақат ниёгони мо, балки тамоми сокинони минтақаи Осиёи Марказӣ будааст. Маҳз нуфузу мақом ва таъсири санъати кулолгарии Саразм буд, ки дар қарнҳои минбаъда кулолгарӣ дар Самарқанд, Бухоро, Хуҷанд, Ҳулбук, Балх, Кошону Исфаҳон барин шаҳрҳои бузурги минтақаи Осиё низ тараққӣ намуд.

Дар қарнҳои VIII-IX ва баъдан XVI-XX анъанаҳои кулолгарии ниёгони мо бештар инкишоф ёфта, дар пайравии он қирғизҳо, ӯзбекҳо ва қазоқон низ ба омӯзиши ин навъи санъат пардохтанд.

Мафтун ҚИМАТШОЕВ, мутахассиси шуъбаи таърихи бостон ва асрҳои миёнаи Осорхонаи миллии Тоҷикистон