ВАРЗИШ
Панҷшанбе 28 Ноябр 2024 01:05
Дар таърихи фарҳанги миллӣ, ки варзиш ҷузъе аз он маҳсуб меёбад, обутоб додани бадан ва муҳимтар аз ҳама, таҳрики фикру андеша ҳадафи асосӣ дониста мешудааст. Аз ин ҷост, ки варзиш додани тафаккур ва зеҳн дар баробари тамрини бадан аз аслҳои фарҳанги варзишӣ дар ҳавзаҳои фарҳангии бумӣ пазируфта мешавад. Варзиш додани тафаккуру зеҳн ба василаи бозии шоҳмот, ки маъмултарини бозиҳои варзиши ақлонӣ ё зеҳнӣ аст, дар тамаддуни ориёӣ мавқеи аввалиндараҷа доштааст.
Мусаллам аст, ки тамаддуни ориёӣ фарогири ҷуғрофиёи бузурге буда, дар доираи он қавму милал ва халқиятҳои ҳавзаи ҳиндуориёӣ арзи ҳастӣ мекарданд. Зимнан, тамаддуни тоҷикӣ низ ба ин доираи бузурги тамаддун шомил буда, маҳз дар паҳнои ин ҷуғрофиё аз қадимтарин замонҳо ба тамрини зеҳнӣ ва варзиши бадан машғул мешуданд, то дар баробари мушкилоти рӯзафзуни зиндагӣ ва ҳаводиси табиӣ муқовиматпазир бошанд. Муқовимати зеҳнӣ дар баробари таҳоҷуми аҷнабӣ ҳувияти тоҷикро то имрӯз ҳифз намуда, махсусияти худдифоӣ бахшидааст. Аз ҷониби дигар, кашфи варзиши зеҳнӣ дар баробари ҳунарҳои дигари бумӣ (гӯштингирӣ, аспдавонӣ, ҷавгонбозӣ ва амсоли инҳо, ки аз инсон вижагиҳое, аз қабили серҳаракатӣ, чолокӣ, таваҷҷуҳи хоса, фаросат, диққат, шуҷоат, матонат, қувват ва маҳоратро талаб мекунанд), маънои таҳаққуқ бахшидани тавозуни ҷисмию равониро дар муҳити зиндагӣ ифода мекунад.
Шоҳмотбозӣ яке аз силсилабозиҳои мутадовил дар муҳитҳои фарҳангию тамаддунии мардуми форсу тоҷик буда, таърихи тӯлонӣ дорад. Дар луғатҳо дар мавриди вожаи «шоҳмот» таъкид шудааст: «Шоҳмот истилоҳест дар бозии шатранҷ, ҳангоме ки муҳраи шоҳ мот шавад» (Амид Ҳаан. Фарҳанги Амид. – Ҷилди дуюм. Теҳрон: Амири кабир, 1381. - С.1527). Ҳамин тафсирро дар зайли вожаи «шоҳмот» метавон дар фарҳангҳои дигар, аз ҷумла «Фарҳанги Муин» мутолиа кард: «ҳангоме ки «шоҳ» шатранҷро мот кунад, мот кардан гӯянд (Муин Муҳаммад. Фарҳанги форсии Муин (якҷилдӣ). – Теҳрон: Фарҳангнамо, 1387. - С.644). Аз ин ҷо бо калимаи машҳури шатранҷ вомехӯрем, ки дар шакли паҳлавӣ – catrang - чатранг (ба арабӣ шатранҷ) омада, аз калимаи «читуранго» (caturanga) баргирифта шудааст, ки дар забони санскрит ба маънои чаҳорхона ё андоми чаҳоргонаи сипоҳи «филу аспу иродаву пиёда» аст (Амид Ҳаан. Фарҳанги Амид. – Ҷилди дуюм. Теҳрон: Амири кабир, 1381. - С.1538). Ҳамчунин шатранҷ ё шатрангро бозие қаламдод кардаанд, ки ба василаи муҳраҳое ба шаклҳои мухталиф: шоҳ, вазир, асп, рух, фил, пиёда бар рӯйи саҳнаи чӯбини дорои хонаҳои мутааддид бозӣ кунанд (Муин Муҳаммад. Фарҳанги форсии Муин (якҷилдӣ). – Теҳрон: Фарҳангнамо, 1387. - С.649). Аз зуҳури бозии шатранҷ ва мутадовил будани он дар миёни табақаҳои гуногуни иҷтимоии давраи Сосониён иттилоот вуҷуд дорад (Дарёӣ Тураҷ. Таърих ва фарҳанги Сосонӣ. Тарҷумаи Меҳрдоди Қудрат. Теҳрон, 1387. - С.112). Ин бозӣ дар доираҳои ҳамкориҳои салтанатҳои Сосониёну ҳиндувон кашф шуда, бозгӯкунандаи ҳамшарикии ду тамаддуни бузурги ҷаҳонӣ - форсӣ-тоҷикӣ ва ҳиндӣ мебошанд. Ин буд, ки дар қолаб ё ба истилоҳи имрӯзӣ, формати муносиботи дипломатӣ давлатдории Сосонӣ бо ҷаҳони он рӯзгор, аз ҷумла бо Ҳинд иртибототи фарҳангӣ, тиҷоратӣ ва сиёсӣ дошт (Пирниё Ҳасан, Оштиёнӣ Иқбол. Таърихи Ирон. – Теҳрон: Самир, 1387. - С.257). Ирони асри Сосонӣ, бо сабаби он ки бахши бузурге аз Роҳи абрешимро дар сарзамини худ дошт (Ирон: таърих, фарҳанг, ҳунар. Теҳрон, 1384. - С.344), имкони бештари ҳамлу нақл ё содироту воридоти молу колоро дар ҳар шакле, аз ҷумла колои фикрӣ пайдо мешуд. Бар мабнои ин, як навъ мусобиқоти фарҳангӣ ва иқтисодӣ миёни давлатҳои минтақа сурат мегирифт.
Фирдавсӣ аз ин гуна мусобиқот ва доду ситадҳо зимни баррасии авзои сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ёдовар мешавад. Бахусус, дар мавриди бозии шатранҷ ё шоҳмот ва вуруди он ба ҳавзаҳои фарҳангию сиёсӣ достон-гуфторҳо ихтисос додааст. Дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ дар боби «Андар фиристодани Ройи Ҳинд шатранҷро назди Нӯшервон» дар ҳаҷми 84 байт қиссаи бозии шатранҷ ва ёфтани муаммои он аз ҷониби вазири донишманди дарбори Анӯшервон Бузургмеҳри Ҳаким бозгӯ мешавад (Фирдавсӣ Абулқосим. Шоҳнома. – Ҷилди ҳаштум. Матни интиқодӣ. Чопи Маскав. Теҳрон: Корвон, 1387. – С.177-181). «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ба сифати муътамадтарин манбаи фикрӣ дар бозшиносии таърихи гузаштаи миллӣ моро кӯмак мекунад. Фирдавсӣ достони бозии шатранҷро бозгӯ карда, аз тариқи ҳушу зеҳни пӯёву ҷӯё кашф кардани ҳаракати муҳраҳоро, ки мунҳасир ба рой (андеша ва мулоҳиза) ва дониши инсонанд, таъкид менамояд. Маҳз ба воситаи хирад ва ба кор андохтани имконоти фикрию зеҳнӣ Бузургмеҳри Ҳаким рамзи бархурди ду сипоҳро, ки дар тахтаи шоҳмот муқобили ҳам чида мешаванд, дармеёбад ва тартиби авзои муқовимоти тарафайнро бо истифода аз гаштҳои муносиб таъйин мекунад:
Касе кам ба дониш барад ранҷ беш,
Бифармой то тахти шатранҷ пеш
Ниҳанду зи ҳар гуна рой оваранд,
Ки ин нағз бозӣ ба ҷой оваранд.
Бидонанд ҳар муҳраеро ба ном,
Ки гӯянд пас хонаи ӯ кадом.
Пиёда бидонанду пилу сипоҳ,
Руху аспу рафтори фарзину шоҳ.
Гар ин нағз бозӣ ба ҷой оваранд,
Дар ин кор покиза рой оваранд.
Фирдавсӣ тавассути ба кор андохтани хирад ҳалли муаммои бозии шатранҷро имконпазир дониста, меафзояд:
Бубинӣ, чу ёбӣ ба бозиш роҳ,
Руху пилу ороиши размгоҳ...
Ман ин нағз бозӣ ба ҷой оварам,
Хирадро бад-ин раҳнамой оварам.
Бад-ӯ гуфт шоҳ: Ин сухан кори туст,
Ки рӯшанравон бодиву тандуруст.
Дар натиҷаи мутамарказ сохтани ҳушу зеҳн ва андешаву мулоҳизаи дақиқ Бузургмеҳр муаммои ин бозиро кашф кард ва:
Ба як рӯзу як шаб чу бозиш ёфт,
Аз айвон сӯйи шоҳи Ирон шитофт…
Чу Бузарҷмеҳр он сипаҳро биронд,
Ҳама анҷуман дар шигифтӣ бимонд.
Акнун, ки рози бозии шатранҷ кушода шуд, масъалаи ихтирои бозии дигар пеш омад ва Бузургмеҳр бо истифода аз зеҳну фаросати фавқулодда ва бо «дили равшан анбоз кардани хирад» (таъбири Фирдавсӣ) бозии нардро тавлид кард. Минбаъд боби «Сохтани Бузарҷмеҳр нардро ва фиристодани Нӯшервон ӯро ба Ҳинд» дар «Шоҳнома» оғоз меёбад ва он 49 байтро фаро гирифта, бо абёти зайл шуруъ мешавад:
Бишуд марди доно ба ороми хеш,
Яке тахту паргор бинҳод пеш.
Ба шатранҷу андешаи ҳиндувон,
Нигаҳ карду бифзуд ранҷи равон.
Хирад бо дили равшан анбоз кард,
Ба андеша бинҳод бар тахт нард,
Ду муҳра бифармуд бар тахти оҷ,
Ҳама пайкари оҷ ҳамранги боҷ.
Яке размгаҳ сохт шатранҷвор,
Ду рӯя баророста корзор.
Ду лашкар бибахшид бар ҳашт баҳр,
Ҳама размҷӯёни гиранда шаҳр.
Баъдан боби «Ношинохтани донандагони Ҳинд ройи нардбозӣ» ривоят мешавад ва мусобиқа бар манфиати Бузарҷмеҳри Ҳаким анҷом меёбад. Дар достонҳои марбут ба бозии шоҳмот ва нард, ки маҳсули тафаккур ва зеҳни созандаю офарандаи ориёӣ-тоҷикӣ аст, вижагиҳои маънавие мисли ақли расо, ҳуши бурро, зеҳни гиро, гӯши шунаво, андешаи пӯё ва хиради тавоно ба сифати асл таъкид мешаванд. Ин аслҳои зотӣ-маънавӣ андешаи озодро ба вуҷуд меоваранд ва дар муборизоту муҷодалот рӯҳи офаридгории инсонро ҳифз менамоянд.
Ҳангоми бозии шоҳмот, қабл аз ҳама, зеҳн дар ҳаракат мешавад ва фикр ба кор медарояд. Фикр ва андешидан меҳвари кори бозигарони шоҳмот аст. Ин аст, ки Фирдавсӣ «Дар ин кор покиза рой оваранд» гуфта, тозаандешӣ ва ройовариро мавриди назар қарор медиҳад. Албатта, ин танҳо назари Фирдавсӣ нест, балки асли бозӣ аст, ки ҳамагон ҳангоми мутолиаи бозӣ мушоҳида мекунанд. Таҳрики зеҳн, савқ додани андеша ба сӯйи дарки муаммо ва мушкилот, тааммул дар мушкил, мулоҳизаи дақиқ ва тӯлонӣ ҳангоми бозӣ амалҳоеанд, ки дар бозии шоҳмот авлавият доранд.
Варзиши фикрӣ (шоҳмот), ки бо тамрини зеҳнӣ иртибот мегирад, қабл аз ҳама, андешамандиро дар ботини инсон тавлиду тақвият медиҳад. Андешамандӣ тезии ҳуш ва дарки маонии фалсафӣ аст. Мубоҳисот ва чолиши фикрӣ, ки тавассути андешаи фалсафӣ рӯйи кор меояд, боиси нерумандии фикрӣ дар баданаҳои иҷтимоӣ мегардад. Ба ин тариқ, бозии шоҳмот минбаъд дар миёни табақаҳои гуногуни ҷомеа мутадовил гардид. Аммо, мутаассифона, бар асари таҳоҷуми арабӣ ин навъи варзиши фикрӣ ва зеҳнӣ нуфузи худро аз даст дод ва алайҳи тарвиҷи он тадобири шадиде аз сӯйи шариатмадорони давраи исломӣ роҳандозӣ шуд. Муқобили варзишҳои фикрӣ баромадан маънои алайҳи озодандешӣ шӯридани мафкураи динӣ-мазҳабӣ дар симои шариатмадорони давр буд.
Яке аз мутакаллимони номии асрҳои миёна Абӯҳомид Муҳаммади Ғаззолӣ буд, ки ба қавли донишманди иронӣ Абдулҳодӣ Ҳоирӣ, аз донишмандони бузурге ба шумор мерафт ва дар он рӯзгорон беш аз ҳар касе бо озодандешӣ ва густариши андеша бар пояи тааққул ва истидлол ситез кард ва яксӯнигариро ҷоне тоза бахшид. Ҳуҷуми саҳмгини Ғаззолӣ ба муқобили файласуфон ва андешаҳои фалсафӣ, шеваҳои мубтанӣ бар хирад, андеша, истидлол ва жарфнигариро аз густариши фарогир боздошт (Ҳоирӣ Абдулҳодӣ. Нахустин рӯёрӯйиҳои андешагарони Ирон бо ду рӯяи тамаддуни буржуазии Ғарб. Теҳрон: Амири Кабир, 1367. – С.131). Ғаззолӣ файласуфонро барои он такфир кард, ки онон боиси чолиши фикрӣ ва мунозиоти мазҳаб дар қуруни вусто гардиданд. Бо ин ният мавсуф мутолиоти фалсафиро мамнӯъ сохт. Ғаззолӣ, ҳамчунин ба бозии шатранҷ (шоҳмот), ки ҳассосияти зеҳнию ақлониро таъмин мекунад, зиддият варзида, дар ин замина таъкид кардааст: «Дар бозии шатранҷ, бо он ки зеҳнро неруманд месозад, мамнӯъ ва маҳзур (мамнӯъ, ҳаром, нораво) аст ва ҳамчунин аст назар дар илми Уқлидус ва ал-Маҷастӣ ва дақоиқи ҳисобу ҳандаса ва риёзиёт. Дар онҳо, ки хотирро ташҳиз (тез кардан, бурро кардан) ва нафсро неруманд мекунанд ва бо ин ҳол мо онро ба сабаби як уфт (нуқсон, камбудӣ), ки дар пай дорад, манъ мекунем, зеро аз муқаддамоти илми авоил (улуми табиӣ) аст, ки мазоҳиби фосиде, ки мутааллиқ бад-ин бошад, вуҷуд надорад, лекин метарсам, ки бад-он мунтаҳо мегардад» (Сафо Забеҳуллоҳ. Таърихи улуми ақлӣ дар тамаддуни исломӣ то авосити қарни панҷум. Муҷаллади аввал. Теҳрон: Интишороти Донишгоҳи Теҳрон, 1371. - С.149). Ӯ хуб медонист, ки чунин навъи бозӣ зеҳнро тез мекунад, аммо ба сабаби чунучароҷӯйиҳо, ки оқибат ба озодандешӣ мунҷар мешавад, онро мамнӯъ эълон доштааст. Ба таъкиди дигари Ғаззолӣ таваҷҷуҳ мекунем: «Агар чизе суде танҳо ва зиёнҳое бисёр дорад, ҷойиз нест барои ин як манфиат худро ба зиёнҳои бузург дучор кард, чунон ки шароб, лошак, дар таъдили мизоҷ ва тақвияти табъу димоғ ва қимор дар ташҳизи (тезу бурро кардан) хотир муассир аст ва бо ин ҳол ҳар ду ҳароманд ва ҳатто мудовамат дар бозии шатранҷ».
Бад-ин минвол бозии шоҳмот дар ҳавзаҳои фикрӣ пинҳонӣ сурат мегирифт ва танҳо ақаллиятҳои иҷтимоӣ бо он сари кор мегирифтанд. Албатта, ҳар амале, ки ба озодию озодандешӣ мутааллиқ буд, ҳамеша мавриди фишору таъқиб қарор мегирифт, то ҷилави бедории фикрӣ дар сатҳи иҷтимоӣ гирифта шавад. Хушбахтона, фишору зӯргӯйӣ, таъқибу тааррӯз ва зулму истибдоди асримиёнагӣ умри бозии шоҳмотро кӯтоҳ карда натавонист ва он то замони мо омада расид.
Бо мушкилоти равонӣ, фикрӣ, ахлоқӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ мунсифона даргир шудан ва ҳалли оқилонаи масоилу муаммоҳои гуногуни зиндагӣ ақлу фаросат ва идроку тафаккури солимро тақозо мекунад. Омодагӣ барои ташхис ва шинохти дақиқи мушкилот, дарки вазъият, ҷустану андешидани тадобири зарурӣ, тааммул ва мулоҳизаронӣ, дақиқ кардани макону мавзеи муҳраҳо дар бозии шоҳмот билохира шоистагии фикрӣ ва ақлонию зеҳнии фарди бозингарро нишон медиҳад. Аз тарзи тафаккур, андеша, мулоҳиза, тааммул, дақиқият, гашти мантиқӣ, фаросати тағйир додани ҷой ва макони муҳраҳо натиҷаи бозӣ мушаххас мешавад. Ин, албатта, тарафи зоҳирии масъала аст. Ҷанбаи ботинӣ ё дарунии бозии шоҳмот дар он зоҳир мегардад, ки бозингар ё бозингарон бо истифода аз зеҳну фаросат ва ақлу мантиқ мушкил ва муамморо ҳал мекунанд. Ҳалли мушкилоти бавуҷудомада рӯйи тахтаи шоҳмот тавассути дақиқ фикр кардан ва ҷобаҷо кардани муҳраҳо боиси шаклгирии тафаккур гардида, ниҳоятан, зеҳну ҳушро тезу бурро месозад ва муҳимтар аз ин, дар ҳалли мушкилоти рӯзмарра кӯмак мекунад.
Аслан, шоҳмотбозӣ ба сифати бозии зеҳнҳо маъмул буда, навъе варзиши фикрӣ байни ду бозингар талаққӣ мешавад (Анварӣ Ҳасан. Фарҳанги кучаки сухан. Теҳрон: Сухан, 1382. - С.643). Илова бар ин, шоҳмотбозон байни мардум баъзан бо унвони «интеллектҳо» ёд мешаванд. Бояд таъкид кард, ки на ҳама кас аз уҳдаи ин навъи бозӣ мебарояд. Санҷиши зеҳн, озмудани фаросат, дақиқ ва мутамарказ кардани диққат аносиреанд, ки дар ин бозӣ барандаро муайян ва мушаххас мекунанд. Бозингар нахуст ақлу ҳуши худро ба бозӣ мутамарказ мекунад ва мутамарказият асоси варзиши зеҳнӣ дар бозии шоҳмот мебошад. Бар ин асос, ҳарки ба шоҳмотбозӣ машғул аст, тамрини зеҳнӣ мекунад ва тамрини зеҳнӣ омили бедории фикрӣ ва зуҳури озодандешӣ мебошад. Дар ҷаҳони муосир шоҳмот (шахмат) аз зумраи мутадовилтарин бозиҳои фикрӣ маҳсуб меёбад ва дар ин риштаи варзиш намояндагони милалу халқиятҳои гуногун қувваозмоӣ мекунанд. Ҳанӯз дар замони Шӯравӣ Гарри Каспаров ва Анатолий Карпов тавассути варзиши шоҳмот дар сатҳи ҷаҳонӣ маъруф гардида буданд. Мутаассифона, ин варзиши зеҳнӣ ва фикрӣ, ки аз ҷумлаи ихтирооти фарҳангии мардуми ориёитабор аст, дар ҳавзаҳои иҷтимоии мо ба таври бояду шояд идома наёфта истодааст. Шигифтовар ин аст, ки баъзе нафарон, ки ба дарди хурофоти динӣ-мазҳабӣ мубтало гардидаанд, аз тамошои ин бозӣ имтиноъ меварзанд ва ин навъи бозиро куфру мамнӯъ медонанд. Имрӯз вақте расидааст, ки ин бозӣ ба асли аввала – ба шукӯҳу шаҳомати пешинааш дар муҳитҳои иҷтимоӣ бозгардонида шавад ва ҳамчун мерос ва варзиши фикрии миллӣ мавриди пазиришу корбасти ҳамагонӣ қарор бигирад. Имрӯз насли наврасу ҷавони мо аз тамрини фикрӣ ва бозии зеҳнӣ танқисӣ мекашад ва шоҳмотбозӣ дар ин амр роҳҳалли муҳим буда метавонад. Ба назари Нитше, «Мо набояд аз сахтиҳои худ эҳсоси шармандагӣ кунем, балки бояд аз ин амр шарманда шавем, ки натавонистаем чизҳои зебое аз он бирӯёнем» (Алейн де Боттон. Тасаллибахшиҳои фалсафа. Тарҷумаи Ирфон Собитӣ. Теҳрон: Қакнус, 1383. – С.272).
Нозим НУРЗОДА, муҳаққиқ
Мусаллам аст, ки тамаддуни ориёӣ фарогири ҷуғрофиёи бузурге буда, дар доираи он қавму милал ва халқиятҳои ҳавзаи ҳиндуориёӣ арзи ҳастӣ мекарданд. Зимнан, тамаддуни тоҷикӣ низ ба ин доираи бузурги тамаддун шомил буда, маҳз дар паҳнои ин ҷуғрофиё аз қадимтарин замонҳо ба тамрини зеҳнӣ ва варзиши бадан машғул мешуданд, то дар баробари мушкилоти рӯзафзуни зиндагӣ ва ҳаводиси табиӣ муқовиматпазир бошанд. Муқовимати зеҳнӣ дар баробари таҳоҷуми аҷнабӣ ҳувияти тоҷикро то имрӯз ҳифз намуда, махсусияти худдифоӣ бахшидааст. Аз ҷониби дигар, кашфи варзиши зеҳнӣ дар баробари ҳунарҳои дигари бумӣ (гӯштингирӣ, аспдавонӣ, ҷавгонбозӣ ва амсоли инҳо, ки аз инсон вижагиҳое, аз қабили серҳаракатӣ, чолокӣ, таваҷҷуҳи хоса, фаросат, диққат, шуҷоат, матонат, қувват ва маҳоратро талаб мекунанд), маънои таҳаққуқ бахшидани тавозуни ҷисмию равониро дар муҳити зиндагӣ ифода мекунад.
Шоҳмотбозӣ яке аз силсилабозиҳои мутадовил дар муҳитҳои фарҳангию тамаддунии мардуми форсу тоҷик буда, таърихи тӯлонӣ дорад. Дар луғатҳо дар мавриди вожаи «шоҳмот» таъкид шудааст: «Шоҳмот истилоҳест дар бозии шатранҷ, ҳангоме ки муҳраи шоҳ мот шавад» (Амид Ҳаан. Фарҳанги Амид. – Ҷилди дуюм. Теҳрон: Амири кабир, 1381. - С.1527). Ҳамин тафсирро дар зайли вожаи «шоҳмот» метавон дар фарҳангҳои дигар, аз ҷумла «Фарҳанги Муин» мутолиа кард: «ҳангоме ки «шоҳ» шатранҷро мот кунад, мот кардан гӯянд (Муин Муҳаммад. Фарҳанги форсии Муин (якҷилдӣ). – Теҳрон: Фарҳангнамо, 1387. - С.644). Аз ин ҷо бо калимаи машҳури шатранҷ вомехӯрем, ки дар шакли паҳлавӣ – catrang - чатранг (ба арабӣ шатранҷ) омада, аз калимаи «читуранго» (caturanga) баргирифта шудааст, ки дар забони санскрит ба маънои чаҳорхона ё андоми чаҳоргонаи сипоҳи «филу аспу иродаву пиёда» аст (Амид Ҳаан. Фарҳанги Амид. – Ҷилди дуюм. Теҳрон: Амири кабир, 1381. - С.1538). Ҳамчунин шатранҷ ё шатрангро бозие қаламдод кардаанд, ки ба василаи муҳраҳое ба шаклҳои мухталиф: шоҳ, вазир, асп, рух, фил, пиёда бар рӯйи саҳнаи чӯбини дорои хонаҳои мутааддид бозӣ кунанд (Муин Муҳаммад. Фарҳанги форсии Муин (якҷилдӣ). – Теҳрон: Фарҳангнамо, 1387. - С.649). Аз зуҳури бозии шатранҷ ва мутадовил будани он дар миёни табақаҳои гуногуни иҷтимоии давраи Сосониён иттилоот вуҷуд дорад (Дарёӣ Тураҷ. Таърих ва фарҳанги Сосонӣ. Тарҷумаи Меҳрдоди Қудрат. Теҳрон, 1387. - С.112). Ин бозӣ дар доираҳои ҳамкориҳои салтанатҳои Сосониёну ҳиндувон кашф шуда, бозгӯкунандаи ҳамшарикии ду тамаддуни бузурги ҷаҳонӣ - форсӣ-тоҷикӣ ва ҳиндӣ мебошанд. Ин буд, ки дар қолаб ё ба истилоҳи имрӯзӣ, формати муносиботи дипломатӣ давлатдории Сосонӣ бо ҷаҳони он рӯзгор, аз ҷумла бо Ҳинд иртибототи фарҳангӣ, тиҷоратӣ ва сиёсӣ дошт (Пирниё Ҳасан, Оштиёнӣ Иқбол. Таърихи Ирон. – Теҳрон: Самир, 1387. - С.257). Ирони асри Сосонӣ, бо сабаби он ки бахши бузурге аз Роҳи абрешимро дар сарзамини худ дошт (Ирон: таърих, фарҳанг, ҳунар. Теҳрон, 1384. - С.344), имкони бештари ҳамлу нақл ё содироту воридоти молу колоро дар ҳар шакле, аз ҷумла колои фикрӣ пайдо мешуд. Бар мабнои ин, як навъ мусобиқоти фарҳангӣ ва иқтисодӣ миёни давлатҳои минтақа сурат мегирифт.
Фирдавсӣ аз ин гуна мусобиқот ва доду ситадҳо зимни баррасии авзои сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ёдовар мешавад. Бахусус, дар мавриди бозии шатранҷ ё шоҳмот ва вуруди он ба ҳавзаҳои фарҳангию сиёсӣ достон-гуфторҳо ихтисос додааст. Дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ дар боби «Андар фиристодани Ройи Ҳинд шатранҷро назди Нӯшервон» дар ҳаҷми 84 байт қиссаи бозии шатранҷ ва ёфтани муаммои он аз ҷониби вазири донишманди дарбори Анӯшервон Бузургмеҳри Ҳаким бозгӯ мешавад (Фирдавсӣ Абулқосим. Шоҳнома. – Ҷилди ҳаштум. Матни интиқодӣ. Чопи Маскав. Теҳрон: Корвон, 1387. – С.177-181). «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ ба сифати муътамадтарин манбаи фикрӣ дар бозшиносии таърихи гузаштаи миллӣ моро кӯмак мекунад. Фирдавсӣ достони бозии шатранҷро бозгӯ карда, аз тариқи ҳушу зеҳни пӯёву ҷӯё кашф кардани ҳаракати муҳраҳоро, ки мунҳасир ба рой (андеша ва мулоҳиза) ва дониши инсонанд, таъкид менамояд. Маҳз ба воситаи хирад ва ба кор андохтани имконоти фикрию зеҳнӣ Бузургмеҳри Ҳаким рамзи бархурди ду сипоҳро, ки дар тахтаи шоҳмот муқобили ҳам чида мешаванд, дармеёбад ва тартиби авзои муқовимоти тарафайнро бо истифода аз гаштҳои муносиб таъйин мекунад:
Касе кам ба дониш барад ранҷ беш,
Бифармой то тахти шатранҷ пеш
Ниҳанду зи ҳар гуна рой оваранд,
Ки ин нағз бозӣ ба ҷой оваранд.
Бидонанд ҳар муҳраеро ба ном,
Ки гӯянд пас хонаи ӯ кадом.
Пиёда бидонанду пилу сипоҳ,
Руху аспу рафтори фарзину шоҳ.
Гар ин нағз бозӣ ба ҷой оваранд,
Дар ин кор покиза рой оваранд.
Фирдавсӣ тавассути ба кор андохтани хирад ҳалли муаммои бозии шатранҷро имконпазир дониста, меафзояд:
Бубинӣ, чу ёбӣ ба бозиш роҳ,
Руху пилу ороиши размгоҳ...
Ман ин нағз бозӣ ба ҷой оварам,
Хирадро бад-ин раҳнамой оварам.
Бад-ӯ гуфт шоҳ: Ин сухан кори туст,
Ки рӯшанравон бодиву тандуруст.
Дар натиҷаи мутамарказ сохтани ҳушу зеҳн ва андешаву мулоҳизаи дақиқ Бузургмеҳр муаммои ин бозиро кашф кард ва:
Ба як рӯзу як шаб чу бозиш ёфт,
Аз айвон сӯйи шоҳи Ирон шитофт…
Чу Бузарҷмеҳр он сипаҳро биронд,
Ҳама анҷуман дар шигифтӣ бимонд.
Акнун, ки рози бозии шатранҷ кушода шуд, масъалаи ихтирои бозии дигар пеш омад ва Бузургмеҳр бо истифода аз зеҳну фаросати фавқулодда ва бо «дили равшан анбоз кардани хирад» (таъбири Фирдавсӣ) бозии нардро тавлид кард. Минбаъд боби «Сохтани Бузарҷмеҳр нардро ва фиристодани Нӯшервон ӯро ба Ҳинд» дар «Шоҳнома» оғоз меёбад ва он 49 байтро фаро гирифта, бо абёти зайл шуруъ мешавад:
Бишуд марди доно ба ороми хеш,
Яке тахту паргор бинҳод пеш.
Ба шатранҷу андешаи ҳиндувон,
Нигаҳ карду бифзуд ранҷи равон.
Хирад бо дили равшан анбоз кард,
Ба андеша бинҳод бар тахт нард,
Ду муҳра бифармуд бар тахти оҷ,
Ҳама пайкари оҷ ҳамранги боҷ.
Яке размгаҳ сохт шатранҷвор,
Ду рӯя баророста корзор.
Ду лашкар бибахшид бар ҳашт баҳр,
Ҳама размҷӯёни гиранда шаҳр.
Баъдан боби «Ношинохтани донандагони Ҳинд ройи нардбозӣ» ривоят мешавад ва мусобиқа бар манфиати Бузарҷмеҳри Ҳаким анҷом меёбад. Дар достонҳои марбут ба бозии шоҳмот ва нард, ки маҳсули тафаккур ва зеҳни созандаю офарандаи ориёӣ-тоҷикӣ аст, вижагиҳои маънавие мисли ақли расо, ҳуши бурро, зеҳни гиро, гӯши шунаво, андешаи пӯё ва хиради тавоно ба сифати асл таъкид мешаванд. Ин аслҳои зотӣ-маънавӣ андешаи озодро ба вуҷуд меоваранд ва дар муборизоту муҷодалот рӯҳи офаридгории инсонро ҳифз менамоянд.
Ҳангоми бозии шоҳмот, қабл аз ҳама, зеҳн дар ҳаракат мешавад ва фикр ба кор медарояд. Фикр ва андешидан меҳвари кори бозигарони шоҳмот аст. Ин аст, ки Фирдавсӣ «Дар ин кор покиза рой оваранд» гуфта, тозаандешӣ ва ройовариро мавриди назар қарор медиҳад. Албатта, ин танҳо назари Фирдавсӣ нест, балки асли бозӣ аст, ки ҳамагон ҳангоми мутолиаи бозӣ мушоҳида мекунанд. Таҳрики зеҳн, савқ додани андеша ба сӯйи дарки муаммо ва мушкилот, тааммул дар мушкил, мулоҳизаи дақиқ ва тӯлонӣ ҳангоми бозӣ амалҳоеанд, ки дар бозии шоҳмот авлавият доранд.
Варзиши фикрӣ (шоҳмот), ки бо тамрини зеҳнӣ иртибот мегирад, қабл аз ҳама, андешамандиро дар ботини инсон тавлиду тақвият медиҳад. Андешамандӣ тезии ҳуш ва дарки маонии фалсафӣ аст. Мубоҳисот ва чолиши фикрӣ, ки тавассути андешаи фалсафӣ рӯйи кор меояд, боиси нерумандии фикрӣ дар баданаҳои иҷтимоӣ мегардад. Ба ин тариқ, бозии шоҳмот минбаъд дар миёни табақаҳои гуногуни ҷомеа мутадовил гардид. Аммо, мутаассифона, бар асари таҳоҷуми арабӣ ин навъи варзиши фикрӣ ва зеҳнӣ нуфузи худро аз даст дод ва алайҳи тарвиҷи он тадобири шадиде аз сӯйи шариатмадорони давраи исломӣ роҳандозӣ шуд. Муқобили варзишҳои фикрӣ баромадан маънои алайҳи озодандешӣ шӯридани мафкураи динӣ-мазҳабӣ дар симои шариатмадорони давр буд.
Яке аз мутакаллимони номии асрҳои миёна Абӯҳомид Муҳаммади Ғаззолӣ буд, ки ба қавли донишманди иронӣ Абдулҳодӣ Ҳоирӣ, аз донишмандони бузурге ба шумор мерафт ва дар он рӯзгорон беш аз ҳар касе бо озодандешӣ ва густариши андеша бар пояи тааққул ва истидлол ситез кард ва яксӯнигариро ҷоне тоза бахшид. Ҳуҷуми саҳмгини Ғаззолӣ ба муқобили файласуфон ва андешаҳои фалсафӣ, шеваҳои мубтанӣ бар хирад, андеша, истидлол ва жарфнигариро аз густариши фарогир боздошт (Ҳоирӣ Абдулҳодӣ. Нахустин рӯёрӯйиҳои андешагарони Ирон бо ду рӯяи тамаддуни буржуазии Ғарб. Теҳрон: Амири Кабир, 1367. – С.131). Ғаззолӣ файласуфонро барои он такфир кард, ки онон боиси чолиши фикрӣ ва мунозиоти мазҳаб дар қуруни вусто гардиданд. Бо ин ният мавсуф мутолиоти фалсафиро мамнӯъ сохт. Ғаззолӣ, ҳамчунин ба бозии шатранҷ (шоҳмот), ки ҳассосияти зеҳнию ақлониро таъмин мекунад, зиддият варзида, дар ин замина таъкид кардааст: «Дар бозии шатранҷ, бо он ки зеҳнро неруманд месозад, мамнӯъ ва маҳзур (мамнӯъ, ҳаром, нораво) аст ва ҳамчунин аст назар дар илми Уқлидус ва ал-Маҷастӣ ва дақоиқи ҳисобу ҳандаса ва риёзиёт. Дар онҳо, ки хотирро ташҳиз (тез кардан, бурро кардан) ва нафсро неруманд мекунанд ва бо ин ҳол мо онро ба сабаби як уфт (нуқсон, камбудӣ), ки дар пай дорад, манъ мекунем, зеро аз муқаддамоти илми авоил (улуми табиӣ) аст, ки мазоҳиби фосиде, ки мутааллиқ бад-ин бошад, вуҷуд надорад, лекин метарсам, ки бад-он мунтаҳо мегардад» (Сафо Забеҳуллоҳ. Таърихи улуми ақлӣ дар тамаддуни исломӣ то авосити қарни панҷум. Муҷаллади аввал. Теҳрон: Интишороти Донишгоҳи Теҳрон, 1371. - С.149). Ӯ хуб медонист, ки чунин навъи бозӣ зеҳнро тез мекунад, аммо ба сабаби чунучароҷӯйиҳо, ки оқибат ба озодандешӣ мунҷар мешавад, онро мамнӯъ эълон доштааст. Ба таъкиди дигари Ғаззолӣ таваҷҷуҳ мекунем: «Агар чизе суде танҳо ва зиёнҳое бисёр дорад, ҷойиз нест барои ин як манфиат худро ба зиёнҳои бузург дучор кард, чунон ки шароб, лошак, дар таъдили мизоҷ ва тақвияти табъу димоғ ва қимор дар ташҳизи (тезу бурро кардан) хотир муассир аст ва бо ин ҳол ҳар ду ҳароманд ва ҳатто мудовамат дар бозии шатранҷ».
Бад-ин минвол бозии шоҳмот дар ҳавзаҳои фикрӣ пинҳонӣ сурат мегирифт ва танҳо ақаллиятҳои иҷтимоӣ бо он сари кор мегирифтанд. Албатта, ҳар амале, ки ба озодию озодандешӣ мутааллиқ буд, ҳамеша мавриди фишору таъқиб қарор мегирифт, то ҷилави бедории фикрӣ дар сатҳи иҷтимоӣ гирифта шавад. Хушбахтона, фишору зӯргӯйӣ, таъқибу тааррӯз ва зулму истибдоди асримиёнагӣ умри бозии шоҳмотро кӯтоҳ карда натавонист ва он то замони мо омада расид.
Бо мушкилоти равонӣ, фикрӣ, ахлоқӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ мунсифона даргир шудан ва ҳалли оқилонаи масоилу муаммоҳои гуногуни зиндагӣ ақлу фаросат ва идроку тафаккури солимро тақозо мекунад. Омодагӣ барои ташхис ва шинохти дақиқи мушкилот, дарки вазъият, ҷустану андешидани тадобири зарурӣ, тааммул ва мулоҳизаронӣ, дақиқ кардани макону мавзеи муҳраҳо дар бозии шоҳмот билохира шоистагии фикрӣ ва ақлонию зеҳнии фарди бозингарро нишон медиҳад. Аз тарзи тафаккур, андеша, мулоҳиза, тааммул, дақиқият, гашти мантиқӣ, фаросати тағйир додани ҷой ва макони муҳраҳо натиҷаи бозӣ мушаххас мешавад. Ин, албатта, тарафи зоҳирии масъала аст. Ҷанбаи ботинӣ ё дарунии бозии шоҳмот дар он зоҳир мегардад, ки бозингар ё бозингарон бо истифода аз зеҳну фаросат ва ақлу мантиқ мушкил ва муамморо ҳал мекунанд. Ҳалли мушкилоти бавуҷудомада рӯйи тахтаи шоҳмот тавассути дақиқ фикр кардан ва ҷобаҷо кардани муҳраҳо боиси шаклгирии тафаккур гардида, ниҳоятан, зеҳну ҳушро тезу бурро месозад ва муҳимтар аз ин, дар ҳалли мушкилоти рӯзмарра кӯмак мекунад.
Аслан, шоҳмотбозӣ ба сифати бозии зеҳнҳо маъмул буда, навъе варзиши фикрӣ байни ду бозингар талаққӣ мешавад (Анварӣ Ҳасан. Фарҳанги кучаки сухан. Теҳрон: Сухан, 1382. - С.643). Илова бар ин, шоҳмотбозон байни мардум баъзан бо унвони «интеллектҳо» ёд мешаванд. Бояд таъкид кард, ки на ҳама кас аз уҳдаи ин навъи бозӣ мебарояд. Санҷиши зеҳн, озмудани фаросат, дақиқ ва мутамарказ кардани диққат аносиреанд, ки дар ин бозӣ барандаро муайян ва мушаххас мекунанд. Бозингар нахуст ақлу ҳуши худро ба бозӣ мутамарказ мекунад ва мутамарказият асоси варзиши зеҳнӣ дар бозии шоҳмот мебошад. Бар ин асос, ҳарки ба шоҳмотбозӣ машғул аст, тамрини зеҳнӣ мекунад ва тамрини зеҳнӣ омили бедории фикрӣ ва зуҳури озодандешӣ мебошад. Дар ҷаҳони муосир шоҳмот (шахмат) аз зумраи мутадовилтарин бозиҳои фикрӣ маҳсуб меёбад ва дар ин риштаи варзиш намояндагони милалу халқиятҳои гуногун қувваозмоӣ мекунанд. Ҳанӯз дар замони Шӯравӣ Гарри Каспаров ва Анатолий Карпов тавассути варзиши шоҳмот дар сатҳи ҷаҳонӣ маъруф гардида буданд. Мутаассифона, ин варзиши зеҳнӣ ва фикрӣ, ки аз ҷумлаи ихтирооти фарҳангии мардуми ориёитабор аст, дар ҳавзаҳои иҷтимоии мо ба таври бояду шояд идома наёфта истодааст. Шигифтовар ин аст, ки баъзе нафарон, ки ба дарди хурофоти динӣ-мазҳабӣ мубтало гардидаанд, аз тамошои ин бозӣ имтиноъ меварзанд ва ин навъи бозиро куфру мамнӯъ медонанд. Имрӯз вақте расидааст, ки ин бозӣ ба асли аввала – ба шукӯҳу шаҳомати пешинааш дар муҳитҳои иҷтимоӣ бозгардонида шавад ва ҳамчун мерос ва варзиши фикрии миллӣ мавриди пазиришу корбасти ҳамагонӣ қарор бигирад. Имрӯз насли наврасу ҷавони мо аз тамрини фикрӣ ва бозии зеҳнӣ танқисӣ мекашад ва шоҳмотбозӣ дар ин амр роҳҳалли муҳим буда метавонад. Ба назари Нитше, «Мо набояд аз сахтиҳои худ эҳсоси шармандагӣ кунем, балки бояд аз ин амр шарманда шавем, ки натавонистаем чизҳои зебое аз он бирӯёнем» (Алейн де Боттон. Тасаллибахшиҳои фалсафа. Тарҷумаи Ирфон Собитӣ. Теҳрон: Қакнус, 1383. – С.272).
Нозим НУРЗОДА, муҳаққиқ
Хабарҳои дигар
Рӯзнома
Эзоҳи худро нависед