Фарҳанги либосдории тоҷикон аз нигоҳи олимони таърихшинос, махсусияти худро дорад. Мо имрӯз куртаҳои занонаи замонавиро мебинем, ки занони тоҷик онро бо диди худ оро дода, гулдӯзӣ кардаву ба бар менамоянд. Чакан ҳамчун навъи кашидадӯзӣ дар ноҳияҳои минтақаи Кӯлоб маъмул аст. Болои шоҳии сафед, сурх, зард, сабз, сатини сурх, сабз ва сафед бо риштаҳои муякии рангин гӯлдӯзӣ мекунанд. Ҳунари кашидадӯзӣ ниҳоят қадима аст. Замонҳои қадим барои чакандӯзӣ карбосро истифода мебурданд.

Солҳои 80-уми асри ХХ дар ноҳияи Фархор қабри духтарчаи 6-7 сола ёфт шуд, ки камзӯлчаи беостини карбосӣ дошта, дар тахтапушташ бо симҳои нуқрагин дарахти ҳаёт ва дар шохаҳои дарахт ду бул-бул гӯлдӯзӣ шуда буд. Ҷуғрофидони асри Х Муқаддасӣ дар бораи Хатлон навиштааст, ки “Аз Хатлонзамин гӯлдӯзиҳои беҳтарин, зарбофтҳои зебо ба бозори ҷаҳонӣ мебаранд”. Ин шаҳодати он аст, ки дар замони Сомониён дар Хатлонзамин марказҳои чакандӯзӣ, зардӯзӣ ва гулдӯзӣ амал мекарданд. Нақшҳои чакан мавзӯъҳои алоҳидаро дар бар мегирифт. Нақши себарга дар чакандӯзӣ мавқеи асосиро ишғол мекунад ва инчунин нақши шерози поҷома ва остинро ороиш медиҳад.

Истифодаи рангу бор дар ҳунари чакандӯзӣ ба табиати макони зисти ҳунармандон вобаста аст. Чакандӯз кӯшиш менамояд, ки ба воситаи риштаҳои рангоранг тароват ва зебоии маҳалли худро рӯи матоъ орад. Одатан дар ноҳияҳои кӯҳсори Кӯлоб курта, болишт, бардеворӣ, тоқӣ, гаҳворапӯш, чойхалта, руймоли мардона ва ғайра чакандӯзӣ карда мешавад. Ҳар нақши болои матоъ ном дорад, чунончи косагул, барги бед, бодом, каҷак, лола, думи товус, моҳу ситора, паи гунҷишк, коса ва ғайра.

Занону духтарони Хатлон аз пилла ё пахта ришта тайёр намуда, онро бо рангҳои ҳархела ранг карда, аз ин риштаҳои ранга куртаи чакан, тоқии мардона, даврӣ, рӯймолҳои миёни мардона, руйҷо, зардеворӣ, болишт, пардаи тиреза медӯхтанд. Духтароне, ки арӯс мешуданд, бе ин гуна сӯзанию гулдӯзӣ ё куртаҳои чакан тӯйи худро тасаввур намекарданд. Либосҳои миллии мардонаи Хатлонзамин, яъне ҷома, салла, миёнбанд, куртаҳои духти мардонаро ҳоло ҳам мардон ба бар мекунанд. Мардони тоҷик ҳамеша дар ҳама либосҳои худ миёнбандро истифода мекарданд.

Ҳунари гулдӯзии тоҷикони кӯҳсор аз гулдӯзии водинишинон бо хосиятҳои хоси худ фарқ мекунад. Вақте ки шумо ба ноҳияҳои кӯҳии Тоҷикистон сафар кардед, беихтиёр ҳукмрон будани як рӯҳияи ҷашнворамонандро дар кӯчаҳои деҳот ҳис хоҳед кард. Ин гуна эҳсосот аз дидани сару либоси рангину гулдӯзишудаи занону бачагон ва мардон ба кас пайдо мешавад. Пироҳанҳои занонаи гуногундӯхти миллӣ ва гулдӯзии зебо худ бинандаро ба ҳайрат меоваранд. Пироҳанҳои маҳалҳои кӯҳистон дароз буда, бурриши озоду соддае доранд. Пероҳанҳое ҳастанд, ки гулдӯзиашон дар атрофи гиребон ҷой гирифта, то миён мерасад. Навъи дигари гулдӯзии курта доман ва остин мебошад. Остинҳои васеъдӯхт ҳатман гулдӯзӣ мешаванд, ки бо гулдӯзии бақияи пироҳан омехтаи ягонаи ҳунариро ба вуҷуд меоваранд. Ороиши пероҳанҳои гулдӯзӣ бо гулдӯзии сӯзанӣ, борпуш ва рӯйҷо умумияти зиёде дорад. Гулдӯзии пурҷило бо шукӯҳу мукаммали бадеии худ ҳайратовар аст. Баъзан кас бовараш намеояд, ки чӣ гуна дӯзанда дар як пероҳан ин қадар рангу бори зиёду шаклҳои наққоширо ҷой медиҳад. Дар Кӯлоб ва атрофи он косагулҳои майда, бештар навъи гирдбод маъмул буда, шерозаи доман аксар вуҷуд надорад. Дар Қаротегину Дарвоз баръакс, доман шерозаи васеи зебо дошта, ба гулдӯзии қисми пеши пероҳан васл мегардад. Баъзеи онҳо аз айёми бостон то ба имрӯз расидаанд. Пероҳанро бештар аз сатини зард, ҷигариранг, сурх ва карбоси сафеди зардчатоб медӯзанд. Тарзи маъмултарини гулдӯзии пероҳан як навъи босмадӯзӣ аст, ки дар тамоми гӯшаву канори Осиёи Миёна машҳур мебошад.

Гулдӯзиҳои ороиширо асосан барои ҷашнҳои калони оилавӣ, махсусан барои тӯйҳо, ки дар ҳаёти халқ мақоми хосе доранд, тайёр менамоянд. Гулдӯзӣ ҳатман ба маҳри арӯсу домод дохил мешавад. Бинобар ин ҳар як зани тоҷик ҳанӯз аз айёми кӯдакии фарзандаш барои ӯ тайёрӣ мебинад. Муддатҳои пеш аз тӯй дар хонаи арӯсу домод ташвиши зиёд авҷ мегирад. Модар ва модаркалон гулдӯзиҳои қадимиро аз сандуқҳои худ, берун меоранд ва албатта ин дам шаби арусиаш низ ба хотир меояд, ки он вақт ин ашё ба деворҳо овехта шуда буданд. Албатта, онҳо мехоҳанд, ки барои писар ё духтарашон ашёи наве дӯхта шавад. Дар вақти ин буру дӯз худи арусшаванда ҳам ширкат меварзад. Бинобар ин духтаронро ба кори гулдӯзӣ аз синни 10-12 солагӣ ҷалб менамоянд. Дар замони гузашта дӯзандагӣ қариб машғулияти ягонаи занон буд ва омӯхтани ин ҳунар барои духтарон ҳатмӣ ба ҳисоб мерафт. Дар замони ҳозира аз ин қоида аксаран (махсусан дар шаҳрҳо) сарфи назар карда мешавад.

Ҳарчанд гулдӯзӣ аз рӯи нусхаи тайёр духта шавад ҳам, ҳар як дӯзанда бо тарзи иҷрои амал ва рангу бори истифодакардаи худ ба он чизи тозае илова мекунад. Бинобар ин, ин гуна гулдӯзиҳо хеле ҳаётӣ ба назар расида, гӯё аз қиссаҳои зиёди шавқангез ҷамъоварӣ шудаанд.