Солҳои донишҷӯӣ ба Театри академии драмаи ба номи Лоҳутӣ бисёр мерафтем. Спектаклҳои он куллан аз нигоҳи мо хато намехӯрданд. Театр ҳар рӯз кор мекард ва ҳамеша тамошобин дошт. Маҳз дар ҳамин ҷо ба пйесаҳои драмнависони машҳури ҷаҳон ва ватанӣ «Отелло», «Шоҳ Лир», «Ромео ва Ҷуллета», «Раъду барқ», «Макр ва муҳаббат», «Рӯдакӣ», «Бежан ва Манижа», «Қуллаи фудзиама», «Бой ва хизматгор», «Хизматгори ду хоҷа» ошноӣ пайдо карда, аз мақсаду мароми офарандагонаш огаҳӣ ёфтем.

Шояд одоби хоксорӣ риоя нашавад, лекин банда аз аввалин бинандагони «Ҳуррият» ва «Рустам ва Сӯҳроб»-и Ғанӣ Абдулло будам. «Имтиҳон»-и Ф. Ансориро се дафъа тамошо кардам. Ба хотири бозии Қиматшо Ҳиматшоев ба дидани «Хизматгори ду хоҷа»-и Готен чанд карат рафтам. Ба маҳорати актёрии Маҳмудҷон Воҳидов дар намоишномаи «Гунаҳгорони бегуноҳ»-и Островский қоил шуда будам. Ба хотири ӯ дӯстдориам ба театр қавитар гардид. Маҳмудҷон Воҳидов дар «Эзоп»-и драмнависи бразилӣ Гиллермо Фигорейду нақши марказиро офарида бо хирадмандӣ ва наҷобат тамошобинонро мафтун мекард. Соли 1971 ӯ «Ишқи зиндагӣ»-ро рӯи саҳна овард, ки композитсияи он аз ғазалҳои Ҳофиз мураттаб шуда буд. Маҳмудҷон ин суннатро давом дода, рубоиёти Хайёмро ба ҳамин ришта кашид. Ӯ якатеатри худро дар шаҳри Москва бо забони русӣ намоиш дода, бинандаи сахтгири русро ба ҳайрат гузошт. Бояд гӯям, ки Маҳмудҷон бо якатеатраш хеле машҳур шуд.

Чаро иқрор  нашавем, ки пеш аз Душанберавӣ на Шекспиру Балзаку Шиллерро медонистему на Готену Голдонию Лопе де Вегаро, ҳамчунин на Робиндранат Такуру Гоголу Пушкинрову на Комил Яшину Абдулло Қаҳҳорро.  То он вақт дар доираи танги ҷаҳонбинии деҳот қарор доштем. Ин нобиғаҳоро ба мо театри ба номи Лоҳутӣ ошно кард, ки дар Осиёи Марказӣ номдортарин буд. Он солҳо (1964-1970) дар саҳнаи театр Аслӣ Бурҳонов, Туҳфа Фозилова, Гулчеҳра Бақоева, Ҳоҷиқул Раҳматуллоев, Муҳаммадҷон Қосимов, Муҳаммадҷон Халилов, София Тӯйбоева, Мушаррафа Қосимова, Гурминҷ Завқибеков, Маҳмуд Тоҳирӣ, Маҳмудҷон Воҳидов, Ато Муҳаммадҷонов, Мукаррама Камолова (равонашон шод бод), Марям Исоева, Носир Ҳасанов, Ҳошим Гадоев, Ҳабибулло Абдураззоқов бо ҷӯшу хурӯш, бо самимияти волои касбӣ нақшофарӣ мекарданд. Ин ҳунармандон  дар ҳақиқат ситораҳои санъати Тоҷикистон буданду ҳамон тавр дар ёдҳо монданд.

Баъди хатми донишгоҳ, чи тавре мегӯянд, пас аз ҷудо шудан аз маркази фарҳангии кишвар низ аз театри Лоҳутӣ дил накандем. Зиёд не, моҳе як бор ба хотири намоишҳои тоза ба театр меравем. Ҳине, ки Ҳошим Гадоев «Рӯдакӣ»-ро бо диду назари нав ба саҳна гузошт, аз тамошобини аввалини он будам.

Соли сеюм аст, ки театри Лоҳутӣ намоишномаи Нур Табаров – «Чархи гардон»-ро рӯи саҳна баровардааст. Мо ҳам тамошобини чандҳазорумини он будем, ки чунин бардошт гирифтем:

…Аз толори хурди театри Лоҳутӣ - «Наврӯз» бо эҳсосоти наҷиб, моломол аз андешаҳои амиқ берун шуда, интизори актёри ҳамин намоиш, Ҳунарпешаи халқии Тоҷикистон Қиёмиддин Чақалов будем, то барои иҷрои ҳунармандонаи нақши Абулқосими Касир ӯро мубораку таҳсин гӯем. Пештар аз ӯ Исо  Абдурашидов, Аҳмадшоҳ Улфатшоев ва Султонмурод Бобомуродов ба саҳни театр баромаданд. Исо суол кард: «Ту ҳам дар «Чархи гардон» будӣ, Ҷӯрабек?» «Ҳа», ки гуфтам, Аҳмадшоҳ сӯям нигариста: «Маъқул шуд?» гуфт. «Олӣ!» - ҷавоб гардондам, ки хати андешаам ҳанӯз аз толори «Наврӯз» канда нашуда буд. Ба пурсишҳои дигари онҳо дар боби иҷрои нақшҳо ҷавоб дода, қаноатмандона изҳор кардам: «Аз ҷиҳати коргардонӣ ба дараҷаи баланди касбӣ». Ҳар се бо ризоят тасдиқ намуданд. Воқеан, дар фаҳмиши банда, Давлат Убайдуллоев тамоми маҳорати режисёриашро дар офаридани ин спектакл сарф кардааст.

«Чархи гардон» як ҷузъи хеле муҳим ва басо ҳассоси таърихи халқи моро инъикос мекунад. Мақсади муаллиф нишон додани зиддиятҳои мазҳабии замони футури давлати Сомониён, муборизаҳои сиёсии ҳамон давр аст. Коргардон бо огоҳии комил аз мароми муаллиф неку бади давлатдорӣ, фитнаю дасисабозии мансабталабон, зиндагии фақиронаю сангини уламою удаборо тавассути нақшофарии актёрони хушкардааш ба намоиш гузоштааст, ки ваҷҳи бинандаро рӯшан ба худ мекашад. Саҳнаҳо ҷаззоб, ҷолиб, диданӣ, андешаталабанд, тамошобинро водор менамоянд, ки ҳолатҳоро ба дунёи имрӯза муқоиса кунад. Зиддияту тазодҳо амалҳои манфию манфури ҷомеаро пеши рӯ меоранд. Аён аст, ки драматург Нур Табаров андешаҳои худро нисбат ба тарбияи ахлоқи ҷомеа тавассути саҳна баён кардан мехоҳад. Воқеан, драмнависони ҷаҳонӣ, аз ҷумла Софокл ва Эврипиду Аристофон афкори фалсафӣ, адабӣ ва сиёсии хешро тариқи намоишҳои театрӣ, тавассути саҳна баён медоштанд ва ба ҳамин васила рисолати тарбиятгари театрро таъмин менамуданд.

Аз «Чархи гардон» кас панди воло, маъниҳои фалсафию орифона мебардорад. Намоиш аз ҳикматсароии Ортиқи Қодир (дар нақши муаррих Байҳақӣ) оғоз мегардад. Ӯ ғояи асарро ба тамошобин шарҳ медиҳад. Лафзи буррою нишонрас тамошобинро аз ибтидои суханронӣ мутаваҷҷеҳ месозад, зеро саршори панду ҳикмат аст. Бояд таъкид кунем, ки ҷаззобияти забон ва тарзи баён дар тамоми рафти намоиш ҷараён гирифта, дар спектакл мавқеи хоса пайдо карда, аз як саҳна то саҳнаи дигар шиддат мегираду ҷолибтар мешавад.

Дар спектакл саҳнаҳои муҷалло фаровонанд. Саҳнаи муҷозот, саҳнаҳои маҷлиси айшу нишоти Абӯсаҳл (Исо Абдурашидов) ва фош гардидани дилсиёҳии ӯву аз ҷониби Султон Масъуд (Аҳмадшоҳ Улфатшоев) ҷазо гирифтанаш, хоса саҳнаи дуюми ҳуҷум кардани сагон сӯи Абулқосими Касир касро ба олами маънӣ мебаранд, «маҷбур» месозанд, андеша намоӣ, ки некию накукорӣ чӣ ҳосил медиҳаду бадию шарр ба куҷоҳо мебарад. Саҳнаи якуми ҳуҷуми сагон, маҳкум шудани Хоҷа Ҳасанак (Муҳаммадӣ Мирзоалиев) ба марг ба саҳнаи дуюми ҳуҷуми сагҳо муқобил гузошта шудааст. Аз саҳнаи аввалаи ҳуҷуми сагон тамошобин бедарак аст, зеро қафаси сагҳо торик асту чӣ манзара рух доданашро кас тасаввур намекунад. Чун муҷримеро пеши дарандаҳо мепартоянду ҳуҷуми ваҳшиёна бо садои «ҳақиқӣ»-и сагҳо (ин нақшро донишҷӯёни Донишгоҳи санъати Тоҷикистон иҷро мекунанд) ҳис мешавад, мӯйи бадани кас мехезад, ҳеҷ хаёл намекунӣ, ки ин саҳнаи бозӣ бошад. Дафъаи дуюм чун Абулқосими Касир (Қиёмиддин Чақалов)-ро бо дасисаи Абӯсаҳл (Исо Абдурашидов) бо ҳукми қатл пеши сагон мепартоянд, дарандаҳо ба ҷои канда хурдани гӯшти бадани «гунаҳгор», ӯро кӯдаквор навозиш мекунанд, чунки то рух додани ин манзара аз накӯкориаш огоҳанду баҳра бардоштаанд.  Муаллифи «Чархи гардон» қатли Абулқосими Касирро тариқи дор, яъне хафа кардан тасвир мекунад. Коргардон ин саҳнаро бо диди тоза тағйир додааст. Яъне саҳнаи ҳамлаи сагон бозёфти коргардон аст. Аз рӯи ҳамин хулоса ва бисёр дигар навовариҳои коргардонӣ  боҷуръатона гуфта метавонем, ки заҳмати Давлат Убайдуллоев  ба заҳмати Нур Табаров ба ҳам ҷӯр шуда, чунин як рӯйдоди басо муассири саҳнавӣ ба вуҷуд омадааст. Дар гумон аст, ки коргардони дигар бо чунин андешаи комили бадеӣ «Чархи гардон»-ро тобишу ороиш дода метавонист.

Қимати бадеии намоишнома як ҷаҳони маънист. Воқеан, чанд спектакли Давлат Убайдуллоев, аз ҷумла «Аёдат» (асари Ҳ. Раҳмат), «Субҳи козиб» (аз Ғаюр Ашӯр)-ро дида будем. Ҳеҷ кадоме аз инҳо дар баҳои коргардонӣ ба «Чархи гардон» ҳамсанг нест. Намоишномаи мазкурро метавон беҳтарин асари солҳои охири театри  Лоҳутӣ ва соҳиби хираду тафаккури олӣ будани Давлат Убайдуллоев ҳисобид.

Ин спектакл аввалтар аз ҳама бо навовариҳои саҳнавиаш таваҷҷуҳангез аст.  Ин ҷо актёрҳо дар саҳна, дар ҳавои ҳаракатҳову «гуфторҳои байнихудӣ»  пеши назари бинанда либос иваз мекунанду дар қолаби нақш ҷо мегиранд. Қабл аз намоиш рафтуои кормандони техникии театрро мебинӣ, яъне, ба як ифода, ҳама чиз табиист. Равшанию торикии намоишгоҳ низ маъникашанд.  

Спектакл, мисли намоиши театри  Ҷавонон – «Дур аз Ватан» (аз ашъори Бозор Собир) дар рӯ ба рӯи аҳли толор, дар фосилаи як-ду қадам дуртар аз тамошобинон мегузарад. Аз ин рӯ, суханҳо шунаво ба гӯш мерасанд, аз ҳаракатҳои саҳнавӣ, хусусан аз нигоҳи чашмону ҷунбиши лабон ва тарзи баён аз мақсаду мароми актёр ба рӯшанӣ огаҳӣ меёбӣ. Яъне дар спектакл мувозинати сухансароию суханпардозӣ бо амалиёту тезутундии ҳолатҳо эҳсос мешавад, ки ба тамошобини нуктасанҷу ҳикматписанд хеле форам аст.

Ҷӯрабек Муъмин, Корманди шоистаи Ҷумҳурии Тоҷикистон