Миллати тоҷик ҳамасола дар фасли баҳор чун анъана барои ҳифз доштани расму оинҳои миллӣ ва дар сатҳи баланд таҷлил намудани Наврӯзи аҷам чорабиниҳои гуногун, аз қабили мусобиқаҳои гуногуни варзиширо дар сатҳи баланд баргузор менамояд.

Яке аз бозиҳои қадимии тоҷикон ин чавгонбозӣ мебошад, ки навъе аз варзиши қадимаи ориёиҳост. Дар аввал чавгонбозӣ бо асп сурат гирифта, варзишгарон савораи асп ба майдон мебаромаданд ва ин намуди варзиш хоси шоҳон ва шоҳзодагон буд. Баъдтар ин бозӣ дар рӯи хок ва дар рӯи майса низ гузаронида мешуд. Ин намуди варзиш бештар дар идҳои Наврӯз, Меҳргон ва ҷашнҳои арӯсиву хатнасур зуд-зуд баргузор мешуд. Бозии мазкур аслан дар кишвари мо пайдо шуда, бозии миллии тоҷикон маҳсуб меёбад. Муҳаққиқ Абрамов соли 1955 дар китоби худ “Чавгон” мегӯяд, ки он бозии миллии тоҷикон аст. Аммо баъди инқилоб ин бозӣ танҳо дар Помир боқӣ монду халос.

Мутахассиси соҳа Холмурод Асоев, устоди варзиши Донишкадаи тарбияи ҷисмонии Тоҷикистон ба номи С. Раҳимов сарчашмаи пайдоиши ин бозиро аз Эрони қадим ҳисобида, гуфт:

- Чавгонбозӣ аслан дар асри II пайдо шудааст. Ин бозии дӯстдоштаи мардуми ориёитабор ба ҳисоб мерафт ва онҳо ин намуди варзишро ҳамчун нишонаи ҷасорату родмардӣ медонистанд. Аслан бозии чавгон се вожаи аслии тоҷикӣ дорад, ки ҳар се дар алоҳидагӣ як маънои томро ифода мекунанд: чавгон, гӯй ва бозӣ. Чавгон чӯби махсуси каҷкардашудаест, ки андоза ва шакли муайян дорад. Гӯй гирдаест аз пашми гов сохта шуда, ки маънои говӣ ва баъдан гӯйро гирифтааст. Бозӣ амали шахс аст, ки тавассути ин лавозимот ҳунару маҳорати худро нишон медиҳанд. Такя ба ин далелҳо мо бевостиа гуфта метавонем, ки ин намуди варзиш моли тоҷикон аст.

Чавгонбозӣ дар ибтидои асри 19 дар Аврупо бо суръати баланд пеш рафт ва соли 1908 ин бозиро ба барномаҳои олимпӣ дохил карданд. Соли 1924 аввалин Федератсияи байналмилалии чавгонбозӣ (FIH) таъсис дода шуд, ки яке аз федератсияҳои бонуфузи ҷаҳон ба ҳисоб мерафт, зеро 137 мамлакати дунё узви он гардид. Аз соли 1970 чемпионатҳои Аврупо ва соли 1971 чемпионати ҷаҳон оид ба чавгонбозӣ баргузор мешавад.

Холмурод Асоев аз нав эҳё шудани ин варзишро дар кишвар баъди солҳои 70-уми асри 20 рабт медиҳад. Бино ба таъкиди ӯ аввалин қувваозмоии ҷавонони тоҷик дар соли 1976 дар мусобиқаи байни шаҳрҳои Иттиҳоди Шӯравӣ шуруъ шудааст. Дар ин қувваозмоӣ ҷавонони тоҷик бозии хуб нишон доданд. Соли 1970 дар Донишкадаи тарбияи ҷисмонӣ дастаи чавгонбозон бо номи “СКИФ” ташкил шуд ва соли 1976 номи “Ҳосилот”-ро гирифт, ки аллакай баъд аз ду сол (1978) дар лигаи якум баромад мекард. Даста соли 1980 дар лигаи олӣ роҳхат гирифт ва ҳамон сол дастаи яккачини чавгонбозони тоҷик ташкил шуд. Соли 1982 дар спартакиадаи ҷавонон дастаи бонувони чавгонбози тоҷик низ таъсис ёфт. Дар ҳамон спартакиада тими мунтахаби бонувони кишвар дар миёни 15 дастаи ИҶШС ҷойи дуюмро ишғол намуданд. Чавгонбозони миллии тоҷик дар се спартакиада - солҳои 1979, 1983, 1987 ҷойи панҷум-шашумро ишғол намуданд. Инчунин, дар даврони Шӯравӣ дастаи занонаи “Суғдиён” ва дастаи мардонаи “Тоҷикагрегат”-и Душанбе дар лигаи якум баромад карда, ин дастаҳо дар Чемпионати Иттиҳоди Шӯравӣ бомуваффақият иштирок мекарданд.

Дар такя ба асарҳову шеърҳои шоирони маъруфи форсу тоҷик, аз қабили Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, Фирдавсии Тӯсӣ ва Ҳофизи Шерозӣ мо тоҷикон чавгонбозиро моли худ меҳисобем. Аммо имрӯзҳо таваҷҷуҳ ба ин навъи бозӣ камранг ба назар мерасад. Аз ин варзиш танҳо дар айёми иди Наврӯз ёдовар мешавему халос. Мутаассифона, баъди назарпурсӣ оид ба чавгонбозӣ бароямон маълум гардид, ки 80 фисади мардуми тоҷик аз ин намуди варзиш бехабаранд. Чаро ин намуди варзиш барои мардум ноошност. Мутахассиси соҳа Холмурод Асоев доир ба ин масъала чунин ақида дорад:

-Чавгонбозӣ дар даврони Шӯравӣ хеле рушд намуд, аммо пош хурдани Шӯравӣ ба бозиҳои миллӣ зарбаи сахт зад. Соли 1992 Тоҷикистон узви Федератсияи ҷаҳонии чавгонбозӣ гардид, вале чавгонбозӣ низ пош хурд ва қариб аз байн рафт. Хушбахтона, аз соли 2000 сар карда, чавгонбозӣ дар гӯшаҳои алоҳидаи ҷумҳурӣ, аз он ҷумла дар Донишкадаи тарбияи ҷисмонӣ аз нав ташаккул ёфт. Соли 2006 бо дастгирии Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиши назди Ҳукумати ҷумҳурӣ ва сарпарастии Кумитаи миллии олимпӣ дар пойтахти мамлакат шаҳри Душанбе семинару машваратҳо оид ба рушди чавгонбозӣ дар Тоҷикистон гузаронида шуд. Инчунин, бо мақсади эҳё ва рушди чавгон дар Тоҷикистон аз 18 то 25 феврали соли 2013 дар шаҳри Душанбе машғулиятҳои бозомӯзӣ оид ба чавгонбозӣ ва дар майдончаи Донишкадаи тарбияи ҷисмонӣ машғулиятҳои амалии ин навъи варзиш доир карда шуд. Барои аз нав эҳё кардани чавгонбозӣ Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиш ва роҳбарияти Донишкадаи тарбияи ҷисмонии Тоҷикистон ба номи С. Раҳимов таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуда истодаанд. Як нуқсони таназзули ин намуди варзиш ин аст, ки Федератсияи чавгонбозии кишвар ҷиҳати рушди ин навъи варзиш таваҷҷуҳи хуб зоҳир наменамояд.

Айни ҳол дар чор минтақаи ҷумҳурӣ наврасону ҷавонон ба чавгонбозӣ фаро гирифта шудаанд. Гурӯҳҳои писарон ва духтарон дар мактабҳои варзишии шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд ва ноҳияҳои Мастчоҳ, Ашт, Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ ва Муъминобод фаъолият доранд. Аз ҳисоби варзишгарони беҳтарини дастаҳо тими мунтахаби Тоҷикистон созмон дода шудааст, ки дар чорабиниҳои минтақавию байналмилалӣ ширкат мекунад. Дастаи яккачини Тоҷикистон моҳи августи соли 2017 дар чемпионати Осиё, ки дар шаҳри Алмаатои Қазоқистон баргузор гардид, иштирок намуда, дар ин мусобиқа миёни 7 даста мақоми панҷумро касб кард.

Умедворем, ки чавгонбозӣ чун як навъи варзиши миллӣ мисли дигар варзишҳо рушду нумуъ ёфта, мухлисони бешумор пайдо менамояд ва дар арсаи ҷаҳонӣ чавгонбозони тоҷик бо маҳорати баланди хеш муаррифгари ин навъи варзиш мешаванду парчами меҳанро баланд мебардоранд.