Ҳамасола бо фаро расидани фасли баҳор, миллати тоҷик, чун анъана барои ҳифзи суннатҳои неки наврӯзӣ, дастаҷамъона ба расму анъаноти ин ид арҷгузорӣ менамоянд. Барои дар сатҳи баланд таҷлил намудани Наврӯзи Аҷам чорабиниҳои гуногун, аз қабили мусобиқаҳои гуногуни варзишӣ, гӯштингирӣ, бузкашӣ, бандкашӣ ва ғайра дар сатҳи баланд доир мегардад. Мардуми кишвар дар рӯзҳои таҷлил аз ҷашн бо дастархони идона ва рӯҳияи наврӯзӣ бо шириниву кулча, суманаку меваҳои хушк ба майдони ҷашнгоҳ меоянд. Дар бештари ҳолат чорабиниҳои наврӯзӣ бо ҷамъи мардум дар майдончаҳои варзишӣ ва ё канори рӯдҳо гузаронида мешавад. Дар ин нигориш намунае аз анъанаҳо ва мусобиқаҳои наврӯзиро, ки дар натиҷаи мушоҳидаҳо ба даст омадаанд, пешкаши хонандагон мегардонем.

ГӮШТИН
Ҷашни Наврӯзро бозиҳои суннатии варзишӣ ташкил медиҳад. Дар айёми Наврӯз мусобиқоти паҳлавонон дар намудҳои аспдавонӣ, пойгаҳ (давидан), бандкашӣ, чавгонбозӣ (дар Яғноб, Бадахшон, Хатлон), аммо аз ҳама мусобиқаи маъмултарини наврӯзӣ ин гуштингирӣ аст. Дар ҳамаи деҳаю шаҳрак ва шаҳрҳои калон мусобиқоти наврӯзии гуштингирӣ барпо мегардад. Қабл аз ҳама ду мӯйсафед рамзан ба майдон меоянд ва бо рақс гирди майдон чархзанон мусобиқаро оғоз ва ҷашнро некфол мегардонанд. Қоида ин аст, ки паҳлавонони саросари вилоят ва ҷумҳурӣ ба Наврӯз омодагӣ мегиранд ва дар маъракаи наврӯзӣ қаҳрамон шудан маънии бузург дорад ва то Наврӯзи оянда номи паҳлавони пирӯз вирди забонҳо боқӣ мемонад.



Ҷавонони далеру шуҷоъ дар ин айёми қашангу руҳафзо бар асоси суннати волои ниёкон ба гурӯҳҳо ҷудо шуда, мусобиқа мекунанд, нерӯ месанҷанд, тавонмандӣ ва дар домани пургули он сабқат кардани ҷавонон ба руҳи ин ид созгор меояд. Маъмултарини сабқати ҷавонони номҷӯ дар айёми гулбези баҳор бандкашӣ аст ва эшон рамзи посдории анъанаи ниёкон ба майдон меоянд, гурӯҳ-гурӯҳ ҳунар меварзанд. Ин омил ба тақвияти хештаншиносӣ ва ватандӯстӣ оварда мерасонад. Музаффару дастболо будани насли ҷавонро талқин мекунад.

БУЗКАШӢ
Мусобиқаи бузкашӣ дар миёни мардуми тоҷик хеле маъмул аст. Аслан ин маросимро бо омадани ҷашни Наврӯз, яъне дар фасли баҳор бештар амалӣ месозанд. Ин анъана аз тарафи ҳукумати маҳаллӣ ё баъзе шахсони алоҳидаи сарватманд низ дар тӯйҳояшон созмон дода мешавад. Як рӯз пеш бузеро сар мезананд ва дар об тар карда мегузоранд. Рӯзи бозӣ дар як майдони васеъ гурӯҳи иштирокчиёни мусобиқа (човандозон) ҷамъ меоянд. Ҳар касе, ки ҷасади бузро ба марра мерасонад, ғолиб дониста мешавад. Дар вилояти Суғд, Хатлон, водии Ҳисори Тоҷикистон ва Афғонистону Узбекистон ин анъана машҳур гаштааст.
Тарзу усул ва қоидаҳои бузкашӣ дар тамоми ноҳияҳои Тоҷикистон қариб як хел мебошад. То оғози бузкашӣ савораҳо дар ҷойи муайян ҷамъ меоянд. Баъд довар бузи сарбуридаро дар нуқтаи муайяне (одатан дар чуқурӣ) ба замин мепартояд. Ин дам анбӯҳи саворон (аз 30 то 150 ва бештар савор) ба гирифтани буз мешитобанд ва бузкашӣ сар мешавад.



Дар бузкашӣ шахсе ғолиб дониста мешавад, ки бузро аз замин бардошта ва ё бузи аз замин бардоштаро аз дасти аспсаворе зӯран гирифта ба марра (тақрибан 300 – 500 метр) бурда расонад. Ҳангоми бузкашӣ бо чилбур ё ресмон бастани пойи буз ба қоши зини асп манъ аст. Баъзан ин анъана дар рӯзҳои ҷашни валодат, ақиқа, идҳо, баъзан тӯи арӯсу домод ва дигар маросим гузаронида мешавад.

ЧАВГОНБОЗӢ
Чавгонбозӣ, гӯйбозӣ навъе аз варзиши қадимии тоҷикон аст, ки дар майдон савори асп баргузор мегардад. Бозингарон ба ду даста тақсим шуда, дар майдон кӯшиш мекунанд, ки бо чавгон гӯйро ба дарвозаи дастаи ҳариф ворид кунанд.



Чавгонбозӣ дар гузаштаи начандон дур дар ҷашнҳои арӯсӣ, хатнасур, иди Наврӯз ва Меҳргон ташкил мешуд. Мусобиқаҳо дар байни дастаҳо аз деҳаҳои ҳамсоя низ сурат мегирифт. Шакли чавгони пиёда ё чавгони рӯи чаман низ маъмул аст. Найзаандозӣ - дар водии Вахш аз болои аспи давон тухми дарзаминбударо бо найза зада мебардоштанд. Инчунин арғамчинкашӣ, тирандозӣ, лаклакбозӣ, бандпарӣ, ҷаҳидан aз болои арғамчин ва чанде дигар дар айёми фарорасии Наврӯз иҷро мешуданд.

БАНДКАШӢ
Яке аз бозиҳои варзишӣ бандкашӣ аст, ки маъмулан дар ҷашни Наврӯз ва иду маъракаҳои мардумӣ барпо мешавад. Мусобиқаи бандкашӣ дар майдончаи ҳамвор ташкил шуда, барои он арғамчини ғафси дарозиаш 8-10 метр истифода мешавад. Иштирокчиён 4-6 нафарӣ ба ду даста ҷудо шуда, аз ду тарафи хат дар майдон ҷойгир мешаванд. Кадом дастае, ки ҳарифонро кашида аз хат гузаронад, ғолиб дониста мешавад. Дар баъзе минтақаҳо мусобиқаи пиёдакашӣ низ гузаронида мешавад, ки бо ҳамин бозӣ монанд аст. Ҷавонмардони пурқувват ба ду даста тақсим шуда, талош мекарданд, ки пораи матои 2-3-метраро ба даст оваранд. Ин мусобиқа дар ноҳияҳои Муъминобод, Балҷувон, Ховалинг ва Ҳамадонӣ бисёртар маъмул аст.

ЧИЛАКБОЗӢ ё ЧИЛИКДАНГАЛ
Барои бозӣ ду чӯб, яке 30-40 см (ченчӯб) ва дигарӣ кӯтоҳтар 15-20 см. лозим аст. Дар замини ҳамвор давраи диаметраш 1,5-2 метра мекашанд. Бозингари якум ё дастаи якум дар дохили давра истода, чӯбчаро бо чӯби калон ба масофаи дур чилакбозӣ, ликакбозӣ, чиликқаҳрӣ, чилаку лоф, алаку момокӣ, акколбозӣ мезанад. Аз он ҷое, ки чӯбча афтод, ҳарифон чӯбчаро гирифта, ба даруни давра ҳаво медиҳанд. Бозингари даруни давра саъй мекунанд, ки бо чӯби калон зада чӯбчаро аз хатти давра дур кунад. Ба қадди чӯби калонӣ масофаи аз хатти давра то ҷойи афтидаи чӯбчаро ҳисоб мекунанд. Агар ҳарифон чӯбчаро тавонистанд, ки ба даруни давра партоянд, он гоҳ ҷойҳо иваз мешаванд. Касе, ки холҳои бештар гирифта, аз марра гузашт, ғолиб дониста мешавад. Ғолибон мағлубонро бо як тарзи “зу-у-у” гуфта, бо давонидан ҷазо медиҳанд.



Бо таваҷҷуҳ ба ин ки дар аввалҳои асри гузашта ба ғайри тоҷикони муқимӣ дар ҷанубу шарқу шимоли кишвар, ҳамчунин ӯзбекону тоторҳо низ мезистанд, тарзу усули таҷлили Наврӯз ҳам дар ин минтақа якранг набуда, дар натиҷаи ҳамзистии мардумон, ин одатҳо омехта шудаанд.

 Умед МИРЗОЕВ, “ҶТ”