СИЁСАТ
Душанбе 11 Ноябр 2024 12:23
887
МУҚАДДИМА
Равоншиносии (психологияи) ҷамъиятӣ дар шаклгирии шуури муқаррарӣ ҷойгоҳи муайянкунанда дорад. Аввалӣ дар кулли давраҳои тараққиёти ҷамъият қисмати ҷудонашавандаи маънавиёти халқ ва миллатҳо мебошад. Хусусияти аслии он воқеияти табиат, ҷамъият ва тафаккурро тавассути эҳсос, назорат, идрок, урфу одати таърихан шаклгирифта, дар вобастагӣ ба давраҳои муайяни тараққиёти ҷомеа дар худ инъикос кардан аст. Ба тарзи дигар, психологияи ҷамъиятӣ воситаи ҳиссиётии дарки реалияти объективӣ ва нишон додани вокуниш ба он дониста мешавад. Ҳамин тариқ, мавзӯи ин мақола кӯшиши тафсири равоншиносии ҷамъиятӣ дар доираи эҳсос ва идрок ба амнияти ҷамъиятӣ дар вобастагӣ бо воқеият мебошад.

                ОМИЛҲОИ МУАССИР БА ПСИХОЛОГИЯИ ҶАМЪИЯТӢ

Оид ба ин қисмати зуҳуроти тафаккур ҳамчун зуҳуроти тағйирнаёбанда ва шахшудамонда сухан гуфтан мумкин нест. Муборизаи миллат барои соҳибихтиёрӣ, ҳифзи марзу бум, таъмини рушди миллӣ дар рақобатҳои ниҳоят сангину нангини байни миллатҳо, ҷонфидоиву хиёнатҳо, бурду бохтҳо дар тӯли таърих аз омилҳои муҳимтарини шаклгирӣ, рушд ва ҳамчунон рукуди психологияи ҷамъиятӣ мебошанд.
Психологияи ҷамъиятӣ аз муҳимтарин ҷузъиёти шуури рӯзмарра ва характери миллӣ маҳсуб мегардад. Ҳамзамон хотиррасон бояд кард, ки ду раванди асосӣ дар равоншиносии ҷамъиятӣ оид ба шаклгирии характери миллӣ ногузир ба назар мерасад - таъсири созгор ва баръакси он. Мутаассифона, дар адабиёти илмии замони шӯравӣ ва пас аз он, ба ин падидаи муҳим, ки аз воситаҳои шаклгирии шуури рӯзмарра ва идеологияи миллӣ мебошад, таваҷҷуҳи баробарвазн зоҳир нашудааст. Ҳамзамон, ҷолиби қайд аст, ки фалсафаи Ғарб, алалхусус Амрико, ҳангоми таърифи «миллат» аз истилоҳот, ё аниқтараш категорияҳои илмие истифода мекунад, ки мо онҳоро, асосан, ҳангоми онтологияи психологияи ҷамъиятӣ ба кор мебарем. Таъкид мегардад, ки «миллат гуфта, гурӯҳи иҷтимоиеро меноманд, ки аз умумияти идеологӣ, урфу одат, анъанаҳо, меъёрҳои танзими рафторҳои муқарраргаштаи иҷтимоӣ ва ҳисси мансуб будан ба ирсияти муайян бархӯрдор мебошад» (P. Jack, Olton R., The International Relation Dictionary, California, Longman, 1982, p. 33). Муборизаҳои рӯҳшиносӣ дар тазод ва низои байни миллатҳо, асосан, дар заминаи ҳамин мафҳумҳо барои беранг ва ба хостҳои муайян мувофиқ гардонидани муҳтавиёти онҳост.

Ҳамин тариқ, психологияи ҷамъиятӣ дар шаклгирии миллат, мансубият ба умумиятҳое, ки ҳам ба миллат ва ҳам ба шуури рӯзмарра муассир мебошанд, робитаи аслӣ дорад. Ҳамзамон, як донистани ин падидаҳо ҷоиз нест. Шуури рӯзмарра, ҳамчун шуури айнӣ, ки сарчашмаи онро таҷриба, ҳаёти ҳаррӯза ташкил мекунад, мансуб ба кулли ҷомеа мебошад. Психологияи ҷамъиятӣ бо унсурҳои худ, дар шаклгирии шуури ҷамъиятӣ ҳамчун воситаи аввалия, муқаддима, баъдан, шакли муносибати маънавӣ хизмат мекунад. Тавассути «инфрасохтор»-и худ дар фаъол ё пассивгардонии амалияи шуури рӯзмарра кӯмак мерасонад.

Ҳангоми баррасии шуури рӯзмарра дар муносибат бо психологияи ҷамъиятӣ, мо аз фикри баъзе муаллифон, ки гӯё аввалӣ ба тарзи стихиявӣ метавонад шакл бигирад, ҷонибдорӣ карда наметавонем. Ин хулоса ниҳоят назариявикунонидашуда ва зарарнок ба назар мерасад. Чӣ тавре ки таъкид гардид, дар ақсои олам, минтақа ва сатҳи миллӣ, дар ҳолати побарҷо будани муҳимтарин муассисаи ҷамъиятӣ таҳти номи «давлат», аъмоле, ки бе ангеза ва мақсади муайян ба ҷонибдорӣ ва ё зидди он бошад, вуҷуд дошта наметавонад. Ҳама гуна рафторҳои ҷамъиятӣ, ҳатман субъекти тибқи мақсад амалкунандаро ба хотири ҳадафҳои муайян доро мебошанд. Фақат онҳоро сари вақт бояд шинохт.

Омӯзиш ва ташхиси доимии психологияи ҷамъиятӣ, унсур ва равандҳои он, бо дарназардошти истифодаи омили мазкур дар самтгирии шуури рӯзмарра, вобаста ба таъмини субот ва амният аз муҳимтарин самтҳои кор бо ҷомеа мебошад. Дар хотир бояд гирифт, ки омили психологияи ҷамъиятӣ, тавъам бо шуури рӯзмарра – сатҳ, сифат, мундариҷа ва майлони он дар муносибат бо манфиатҳои миллӣ, аз мавзӯъҳое мебошанд, ки мадди назари доимии мухолифони давлатдории миллии мо ҳастанд. Кӯшишҳои сӯиистифода аз нуқтаҳои заъфи он тавассути душманони давлатдории миллӣ ба тарзи доимӣ мадди назар гирифта мешавад. Ин падидаро дар муқобили ҳар зуҳурот ва ташаббусе, ки метавонад ба рушди миллӣ, сулҳу субот дар ҷомеа созгор бошад, мушоҳида кардан мумкин аст. Фазо ва замон барои озмоиши (эксперименти) ин фарзия ҳама вақт имкон медиҳад.

Ба назар муҳим мерасад, ки структура, мундариҷа ва вазифаҳои функсионалии психологияи ҷамъиятии таърихан ташаккулёфтаи миллати тоҷик дар тамоми давраҳои пайдоиш ва ташаккули он ҳамчун предмет ва объекти илмӣ муқаррар гардад, аз нигоҳи методологияи илмӣ баррасӣ ва таҳқиқ карда шавад. Қувватнокӣ ва заъфият, омилҳои ташаккулёбии ин ҷузъиёти муҳими муносибати миллат ба тақдири хеш мавриди омӯзиши академӣ карор бигирад. Маводи илмӣ-таърихӣ ва фарҳангӣ дар ин маврид басанда мебошад.

Тавре хотирнишон гардид, психологияи миллӣ зуҳуроти диалектикист. Он дар раҳи рост шакл нагирифтааст. Аз қувваҳои берун аз табиат ҳам вобаста нест. Ҳар он чизе ки ба психологияи миллӣ кардааст, воқеъият - муҳити сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ, ҳамон ошно ва албатта бегона кардааст. Ба ҳамин хотир, қудрати инсон дар доираи манфиатҳои миллӣ, дар ҷараёни ниҳоят мушкили давлатсозӣ ва давлатдории миллӣ, мерасад ба он, ки дар доираи имконоти нав, зарурати ҳаётан муҳим, зина ба зина ба психологияи миллӣ, давлатдории миллӣ, дастовард, мушкил ва таҳдидҳои рӯзмарра ва стратегӣ мутобиқ карда шавад.

Иқрор бояд гашт, ки хиёнат ба Ватан, муддатҳо зери асорат мондани миллат, аз даст додани бутунии қаламрави кишвар, ба ҷангу хунрезӣ кашидани мардум, зери шубҳа монондани мавҷудияти давлати миллӣ, ташвиқу тарғиби ҳисси бегонапарастӣ ба руҳияи миллӣ ва характери миллӣ бетаъсир намемонад. Дар кишвари ҷангзадаи ҳамсоя онро бараъло мушоҳида кардан мумкин аст. Дар асоси ҳамин таҷрибаи таърихӣ, таҳлил ва арзёбии воқеият, яке аз асосгузорони материализм барҳақ таъкид мекунад: "Аз оне, ки полякҳо аз худ камбудӣ ба намоиш мегузоранд, гуноҳи ғосибони сарзамини онон мебошад".

Ҷузъиёти зикргардидаи ҳатман ислоҳпазирро набояд аз тақдири таърихии миллати тоҷик сарфи назар кард. Зарур аст, чунин натиҷаи асрҳо шаклгирифтаи психологияи ҷамъиятиро дар чаҳорчӯби дид, маънавиёт ва рафторҳои баъзе аз гурӯҳҳои ҷомеа ба инобат гирифта, роҳҳои илмӣ ва маданӣ-маърифатии ба талаботи давлатдории миллӣ мувофиқат кунонидани он пешбинӣ шавад.
Қаҳрамонӣ ва ҷонфидоиҳои фарзандони сарсупурдаи миллат ба хотири ҳифзи марзу бум, якпорчагии сарзамини аҷдодӣ ва эҳёи давлати миллӣ, ҳамчун намунаи олии рафтори ватанхоҳона дар ин раванд аз муҳимтарин омилҳост. Аммо эътирофи он нукта зарур аст, ки мушкилтарин масъала барои халқу миллатҳо доштани сарвар, шахсияти воқеан таърихӣ бо тавоноии таъмини якпорчагии сарзамини аҷдодӣ, сулҳу субот ва ягонагии миллат дар давраи фоҷеабори таърихӣ мебошад.

Дар ҳама давру замон, махсусан дар лаҳзаҳои ниҳоят мураккаб ва тақдирсоз, миллатҳо барои доштани Пешво, Сарвари бо тавонмандии комил эътирофгардида ва Роҳнамо ниёз доштанд. Қисмати баркамол ва ҷавони имрӯза, ки мутаносибан - наслҳои асри гузашта ва муосир мебошанд, шоҳиди онанд, ки шахсиятҳои бузург ба хотири сохтан, аз нобудӣ эмин доштан, бақо гузоштан, ҳимоя кардан ва рушду нумӯи давлату миллат ба ин унвон ва мартабаи олӣ ноил гаштаанд. Ин омили объективӣ ва тақозои аслии давраи муайяни таърихии як миллат аст. Вазъ, ҳолати воқеии ҷомеа чунин шароитро объективона тавлид мекунад. Хулосаи хирадмандонаи Арасту, ки баъдан аз ҷониби дигар мутафаккирон ва давлатмардон бо тобишҳои гуногуни мантиқӣ иброз доштаанд: "То он андозае, ки шахс вазъиятро ба вуҷуд меорад, то ҳамон дараҷа вазъият ҳам шахсияти ба он мувофиқро рӯи саҳна меоварад", натиҷаи таҳлил ва арзёбии таҷрибаи таърихии чандинкарата тасдиқгардидаи олам аст.
Таъкиди он нукта зарур аст, ки зуҳуроти доштани Пешво, Роҳнамо, Сарвари хирадманд ҳатман ҷузъи имконот, иқтидор, нишонаи муҳими дараҷаи рушд ва маънавиёти миллӣ эътироф карда мешавад. Он навъи зуҳуроти сиёсии таҳлил, арзёбӣ, хулосабарорӣ ва вокуниши миллат ба таърихи қадим, нав ва махсусан навтарини хеш, бештар аз ин, нигаронӣ ба тақдири ояндаи наздиктарини миллат, давлатдории миллӣ ва амнияти худи ҷомеа аст. Ин падида, воситаи муҳимми сарҷамъӣ, ваҳдат ва худҳифозатии миллат мебошад. Миллате, ки қудрати маънавиаш ба шинохт, пешниҳод, пуштибонӣ, эътироф ва сидқан пайравӣ намудан аз Пешвои худро дорад, дар рӯ ба рӯи таҳдидҳои муосир шикастнопазир аст. Он аз сифати миллат ҳам шаҳодат медиҳад. Сифат ва ахлоқи миллат бошад, маъмулан, дар сиёсат... нақши ҳалкунандаро мебозад. (Morghenthay G. Politics Among Nations The struaggle for Power and Peace", New York, 1964, p.126). Ба тарзи дигар, ӯ бо дарки фаҳми моҳияти алоқамандии падидаҳои ҷамъиятӣ, тавонӣ дар онҳо ошкор намудани раванди монандӣ ва тазодҳо, дар муқоиса гузоштани зуҳуроти олам, минтақа ва сарзамини аҷдодӣ ба хулосаҳое меояд, ки мунҷар ба тасмимгириҳои сиёсии барояш ҳаётан муҳим мешавад. Аз назари антропологӣ он як шакли дастрасӣ ба иммунитети худҳифозатии миллат мебошад.

Миллатҳои ноком бо вуҷуди шумораи шастмиллионӣ ва аз ин ҳам зиёдтар соҳиби давлат нагашта, садсолаҳо мубориза мебаранд. Ҳазорҳо нафар талаф медиҳанд. Ононе, ки ҳамакнун бо вуҷуди доштани таърихи куҳани давлатдорӣ, даҳсолаҳо ба ҷангу ҷидол ва кашмакашиҳои беохир кашида ва ғарқи фитна шудаанд, аз надоштани Раҳбар, Пешво ба ин ҳол гирифторанд. Дар оянда ҳам кори онҳо саҳл нахоҳад буд. То замоне, ки ин фаҳми умумимиллӣ насибашон нагардад.

Бахти миллат дар мавҷудияти марди тавонманд ва қутбнамои миллат аст. Бояд таъкид намуд, ки назария ва аз ҳама муҳим амалияи доштани Пешвои сиёсӣ дар илм, алалхусус тадқиқоти Ғарб, мафҳуми маъруф аст.
Г. В. Гегел, ки дар таърихи афкори фалсафии инсоният нақши махсусан муҳим бозидааст, маҳз бо ишора оид ба ҳамин гуна шахсиятҳои таърихӣ менависад: «Ба ғайр аз неру ва қуввае, ки ин гуна шахсиятҳо доранд, дар ниҳоди онон бояд иловатан махзани маълуми пурмуҳтавои ирода бошад. Фақат тавассути амалӣ кардани мақсадҳои бузург, инсон дар худаш хислат ва характери бузургро ошкор месозад, ӯро ҳамчун қутбнамо барои дигарон муаррифӣ менамояд» (Гегел Г.В., Философия духа, М., «Мысль», 1977, саҳ.77).
Хушбахтии миллати тоҷик аст, ки аз чунин вафодории тақдир бархӯрдор мебошад. Дар ҷараёни дарки ҳастӣ, воқеияти олам, манфиатҳои миллӣ ва вобаста ба он шаклгирии маънавиёт ва характери миллӣ, ин омил аз муайянкунандаҳост.

Дар пайравӣ ба Пешвои миллат, ба ҳаёт, корнамоӣ, ҷонфидоӣ, натиҷаи амали таърихӣ ва зиндаи ӯ ҳис, дарк, фаҳм ва андешаи миллӣ, ки ҷавҳари онро амн ва рушди миллӣ ташкил мекунад, шакл мегирад. Наслҳо дар мисоли корномаи ӯ тарбия мешаванд. Он сарчашма ва пояи аслии пайдоиши рӯҳи миллӣ мебошад. Тавре таъкид гардид, ин раванд мансуб ба давраи рушди як миллати алоҳида нест. Таҷрибаи дунёи қадим ва навин аст. Қаҳрамонҳои воқеии зиндагӣ, қаҳрамонҳои миллӣ, ки ҳаёти худро ба ҳастӣ ва рушди миллӣ бахшидаанд, ҳамчун меъёр - намуна ва натиҷаи дарки таҳлили реалияти объективӣ буда, ба рӯҳия ва маънавиёти хоси миллат муассир мебошанд.

ЭҲСОС ВА ШУУРИ МУҚАРРАРӢ

Ҳамзамон боиси таассуф аст, ки дар шароити имрӯзаи набардҳо барои сохтани чаҳонбинии мувофиқ ба манфиатҳои миллӣ, вазъ ба фоидаи суботи ҷомеа нест. Эҳсосоти гурӯҳи муайяни иҷтимоиро дар ҷараёни дарки воқеият ҳам дар дохил, минтақа ва берун аз он бо реалияти объективӣ баробарвазн гуфтан наметавон. Шуури муқаррарӣ бояд ҷузъиёти аз доираи эҳсос фаротарро дар бар гирад. Эҳсоси воқеият, асос ва давоми мантиқии он андеша, фикрронӣ, арзёбӣ ва хулосабарории дурустро ҳамчун омили муҳим ва ҳатмии таъмини амнияти шахс ва ҷомеа эътироф кардан зарур аст.

Гумроҳии гурӯҳи муайян, ки аз худшиносии миллӣ фосила мегиранд, дар осиёби бегонагон об мерезанд, байни эҳсос ва идрок сурат мегирад. Муҳит, инфрасохтори муайяни масъул барои аз байн бурдани ин фосила мушкилӣ мекашад. Кор то ҳадди пайдо гаштани одитарин фаҳми илмии муҳтаво ва мураккабии воқеият рафта намерасад. Шахси гумроҳ бо эҳсоси таҳмилгардида, тани танҳо мемонад. Нисбат ба Ватан ва миллати хеш ҳис ва амали душманонаро раво мебинад. Озими Сурия мешавад. Омодагӣ ба дигар аъмоли ҷинояткоронаи экстремистӣ - террористиро пеша мекунад.
Асли фоҷеаи миллатҳое, ки мардуми он тавассути бегонагон ҳамчун қувваи ҳаракатдиҳандаи раванди худсӯзӣ истифода мешавад, ҳамин аст.

Амали инсон дар доираи идрок аз муайян кардани алоқаҳо, муносибот ва миёнҷигариҳост. Ҳамчунон, маҳз дар ҳамин зина сабаб ва оқибати рӯйдодҳои зиндагӣ - воқеияти ҷамъиятӣ, гарчанде дар зинаи ибтидоӣ ҳам бошад, пайдо мешавад. Масъалаи муҳимтарини илм (фарқи аслии ин шакли шуури ҷамъиятӣ аз эътиқод ба қувваҳои фавқуттабиа) посух додан ба саволи "чаро?" аст. Сабаб - муҳит, замон ва макони он, ки барои чӣ як нафар тоҷик нисбат ба хоку об, Ватани аҷдодӣ, падару модар ва манфиатҳои миллии хеш, бар ивази пул ба манфиати бегонагон хизмат мекунад, ошкор шавад. Гарчанде возеҳу равшан аст: хиёнат сангинтарин ҷиноят, амали комилан беоқибат, мунҷар ба лаънаткардаи миллат аст.

Тавоноии ҷомеа, сохторҳои давлатӣ аз донистан, маълумот доштан оид ба зинаҳои ба саргумӣ афтодани ҷомеа, алалхусус ҷавонон, вобастагӣ дорад.
Душман ҳам медонад, ки эҳсос зинаи аввалӣ, ибтидоии гирифтани маълумот аст. Яъне ҳиссиёт ба воқеияти мавриди назар бори аввал, мустақиман сар ба сар мешавад. Аммо "ҳиссиёт асоси тамоми донишҳо нест, онҳо наметавонанд тамоми хақиқатро ба мо омӯзанд" (иқтибоси Л. Фейербах аз Лейбнитс дар асари "История философии", М., "Мысл", 1967, саҳ. 54). Афрод, гурӯҳҳои муайян, қувваҳои маълуми геополитикӣ манфиатдор нестанд, ки ин ҳиссиёт то дараҷаи фаҳм, қобилияти дарк кардан, фарқ кунонидан аз зоҳир то умқи масъала рушд ёбад.

Ҷараёни азхудкунӣ, донистанҳо аз шубҳа карданҳо, зери суол гузоштанҳо, баҳс карданҳо дар атрофи воқеот ва рӯйдодҳо дар табиат, ҷамъият ва тафаккур оғоз мегардад. Аз Эйнштейн пурcидаанд: "Бузургтарин дар дунё - кашфиёти назарияи эҳтимолиятро чӣ гуна муяссар гаштӣ?" Посух дод: " Дар натиҷаи зери шубҳа гузоштани аксиома (ҳақиқати баҳснопазир)". Ононе ки манфиатдори аз дониш, донистан, дур аз фаҳми воқеият мондани ҷомеа ҳастанд, бо як калимаи оддии яктарафа - "шаккок", пеши роҳи ҷараёни ҳаракати эҳсосро то ақл, идрок, фаҳм мегиранд. Ин калима на дар чаҳорчӯби устувори семантикӣ, балки ҳамчун истилоҳи орӣ аз тафсири мантиқии илмӣ истифода мешавад. Ана, дар ҳамин ҷо ҷараёни фикр, андеша ва донистанҳо, ки "амали абадии беохири наздикшавии тафаккур ба ҳақиқатанд" ва албатта натиҷаи он тавонистанҳо, қатъ мегардад. Ин аъмол бидуни далел (муқарраргашта, аниқ, дар амал тасдиқёфта) ниҳоят қотеона ба фард, гурӯҳ, табақаҳои иҷтимоӣ, аз тарафи бозигарони ҷаҳонӣ, минтақавӣ - ононе, ки таърихан аз қисмати ба онҳо мутааллиқи манфиатҳои моддӣ, материалӣ бархӯрдоранд, мутаносибан оғоз, ташкил ва бо кулли имконот ба омма таҳмил карда мешаванд.

Фард ва гурӯҳҳои ҷамъиятии муайяни дохилимиллӣ дар доираи таъбире, ки "ба онҳо ҳам чизе мерасад", аз рӯи фаҳми "Гӯр сӯзаду дег ҷӯшад" амал мекунанд. Формулаи гаравиш ба Сурия, ба ҳама гуна ҳаракатҳои динӣ-экстремистӣ, "хиёнат ба манфиатҳои миллӣ, ба ҳамин монанд, хомӯшии айёрона ва дампоӣ бо нигоҳи дуздонаи чорсӯӣ"-и (таъбири J. Merashheimer) бетарафон низ тақрибан ҳамин аст.
Агар ҷараёни идрок, фаҳми зуҳуроти олам, илмомӯзӣ ва донишандӯзӣ чизи мутлақ, шахшудамонда, схоластикӣ мебуд, он чизеро, ки баъзеҳо дар либоси зиёӣ, аммо супоришӣ, ба омма таҳмил карданӣ мешаванд, Абуалӣ ибни Сино беш аз ҳазор сол қабл боисрор таъкид намекард: "Мабодо, касе, хоҳад ба ҷойгоҳе бирасад, бояд аввал ними роҳро тай кунад, баъд нимаи онро, пас нимаи боқимондаро... Ин нимаҳо охир надоранд..." (Ибни Сино, Осори мунтахаби фалсафӣ, М.,1980 саҳ. 113). Яъне ҳангоми даст ёфтан ба як ҳақиқат, ҳақиқати дигареро бояд ҷуст, ҳамин тариқ то вақте ки олами ҳастӣ арзи ҳастӣ дорад. Асоси тараққиёти ҷомеаи башарӣ ҳамин аст. Пешрафти кор осон ва қуллаи нав ҳам намоён мешавад (М. Турсунзода). Ононе, ки роҳи дигар "пешравӣ"-ро аз тариқи гуногун, дар доираи бозиҳои схоластикӣ, рӯпӯш, тамаллуқкорона, тавъам бо ҳиссиёт ба ҷавонон, омма, мардуми содда таҳмил карданӣ мешаванд, худашон ба ҷое нарасидаанд. Яқин, мардуми бе ин ҳам аз китоб дурмондаро ба гумроҳии занҷирӣ, сарбаста андохтанианд.

Дар ҳолате ки майнаи инсон, махсусан наврасон ва ҷавонон дар "нимаи аввал" дар доираи эҳсос "маҳкам" карда шавад, ғайриилмӣ, ғайривоқеӣ, таассубӣ монад, дигар ягон калиде барои кушодани он қудрат пайдо намекунад. На мактаб, на падару модар, на ҷомеа, "на ишқ, на оташ, на Офтобу Замин" (М. Раҳимӣ). Ин хел қувва вуҷуд надорад. Ҳангоми солмандӣ шояд либос, иқтибос, расмият, оне, ки айни замон онҳо аз ин шакл манфиат мебинанд, риоя шавад, аммо фурсат меҷӯянд. Зуҳуроте, ки таҷрибаи таърихи навтарини фоҷеабори Тоҷикистон ба намоиш гузошт, бояд ҳамчун дарси ибрат ва баҳрагирӣ хизмат мекард. Зеро "дар ҳамин зина (гузаштан аз нимаҳо, тавре ки Ибни Сино фармудааст - С.Я.) таҷриба пайдо мешавад. Ҳама чиз бояд дар таҷриба дониста шавад". (Гегель Ф.В. Философия духа, М., "Мысль", саҳ. 229). Ба ҷавонон омӯзонидани он нукта зарур аст, ки дар муқобили ақл, хирад фақат ақл ва хирад биистад, ки аз он рушд ва созандагии бештар ҳосил гардад. Ҷомеа аз он фоида бинад.

ХИРАД ВА ШУУРИ МУҚАРРАРӢ

Дараҷаи тафаккуре, ки ҷомеаро пеш мебарад, хирад (фаҳм, фаросат, идрок, зиракӣ, заковат, ҳушёрӣ) аст. Он зинаи баланди эҳсос ва идрок мебошад. "Ҳукмронии инсон - ҳукмронии ақлу фаросати ӯст" (Фейербах Л., "История философии", в двух томах, том 2, М., "Мысл", 1967, стр. 402). Маълум аст, ба ин поя расидан, ҳатто барои як фард ҳам кори саҳл нест. Албатта, худи ҷомеа ба пуррагӣ наметавонад ба ин сифати олӣ муяссар гардад. Ин хел ҷомеа вуҷуд надорад. Бошад ҳам, он ҷомеаи хаёлӣ аст. Агар дар шакли грамматикӣ ифода кунем, замони дар оянда иҷрошудаи феъл (future perfect tense) аст. Маҷмӯи ҷанбаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва хеле муҳим - генетикӣ, рӯҳӣ ва физиологӣ - омилҳои аслии шаклгирии фаҳм, андеша ва фазлу хирад мебошанд.

Агар аз нигоҳи абстраксияи антропологӣ бигирем, тақдири миллат, тақдири як инсон аст. "Ҳар шахс меъмори тақдири хеш мебошад", гуфта шудааст дар як масали англисӣ (Every man is architector of his life). Аз мост, ки бар мост. Он чизе, ки имрӯз мерос ба мо мондааст, қисман ҳам бошад эътироф бояд кард, асосан, натиҷаи ҳамин гуна муносибат ба тақдири таърихӣ аз ҷониби худи мо аст. Аммо, ба инобат бояд гирифт, ки таърих ниҳоят сангдил аст. Ба нолиш карданҳо, афсӯс хӯрданҳо, шеъру сурудҳои шикоятӣ ва аламовари тақдир бо тамасхур менигарад. Чизи аз дастрафтаро қариб ки барнамегардонад. Лекин омӯзгор аст. Фақат барои касоне, ки хоҳиши омӯхтан доранд.

Солимии шуури муқаррарии ҷомеа на индивидуалӣ, балки дар маҷмӯъ арзёбӣ мегардад. Агар ҷомеа тавони онро дошта бошад, ки хатари нестӣ, бедавлатӣ, беватанӣ, оворагиро пурра эҳсос ва дарк кунад. Равандро дақиқ пешгӯӣ намояд. Аз ҳама муҳим, ин фоҷеаро пешгирӣ карда тавонад. Ҳамин тариқ, солимии шуури муқаррарии ҷомеа баробар ба шумора ва сифати шуури аъзои ҷомеа аст. На танҳо гурӯҳ, балки гаравидани як нафар ҳам ба доираи асири мафкураи террористӣ - экстремистӣ, зиддимиллӣ барои ҷомеа хатарзо аст. Ӯ метавонад ҳамчун намунаи бад сирояткунанда бошад. Гарчанде дар аввал ҷолиби таваҷҷуҳи хос нест. Зеро ягона аст. Ҳамчун миқдор шинохта мешавад. Фоҷеа он аст, ки шумораи зиёди ин гуна ашхос батадриҷ ба сифат - характеристикаи гурӯҳҳои зиёди ҷомеа мубаддал мегарданд. Ҷузъи системаи муносибатҳо мешаванд. Таъсиррасон мегарданд. Мехоҳанд сифатҳои муаянкунандагиро дошта бошанд. Фаъолияти гурӯҳи нишондиҳандаи сифати маҷмӯи инсонҳост. Яке аз файласуфони маълум ва машҳури асри гузашта ҳушдор дода буд: "Тариқати хурд ҳам метавонад, аз ҷиҳати ғоявӣ муассир, амалан муқтадир шавад". Наполеон ҳам дар ин маврид хулосабарорӣ кардааст: "Баталионҳои бузург, доим ҳақанд". Солимии "баталион"-и мардумӣ дар доираи манфитҳои миллӣ - гарави субот ва рушди ҷомеа мебошад.

Маърифат роҳи наздиктарини аз гумроҳӣ баровардани инсонҳост. "Ақлу фаросати инсон баробар бо донишу маърифати ӯ рушд меёбад" (Эмпедокл).
Яке аз давлатмардони таърих, вақте ки бар дӯши ӯ масъулияти бузург меафтад, ҳангоми муроҷиат ба омма иброз медорад: "Дуруст, ки мо мардуми омӣ ҳастем. Дуруст, ки мо мардуми бесавод ҳастем. Аммо ин бадбахтӣ нест, агар мо майлу хоҳиши илм омӯхтан, саводнок гаштанро дошта бошем."

Саводнок кардан, таъсир расонидан ҷараёни оддии сарбаста ва мавҳум нест. Муҳтавои он - ҳидоят ба роҳи дуруст, яъне самте, ки манфиатҳои миллиро дар назар дорад, равон кардан аст. Маҳз ба ҳамин мақсад донишро на танҳо васеъ кардан, аз ҳама муҳимаш ба умқи масъалаҳои рӯзмарра расонидан аст. Ба тарзи дигар, ягона омиле, ки роҳро аз эҳсос то идрок, фаҳм, хулосабарории саҳеҳ ҳидоят карда метавонад, маърифат мебошад. Гарчанде Г. В. Гегел нисбат ба падидаи гирифтани дониши аслӣ дар сатҳи идрок ҳам эҳтиёткорона муносибат мекунад: "Наздиктарин зинаи шуур - идрок мебошад, он чизе ки дар умум пояи шуури муқаррариро ташкил мекунад, ҳамзамон каму беш сароғози илм ҳам ҳаст." (Гегел В.Ф. Философия духа, М., «Мысль», 1977, саҳ.77).
Фаросат, дараҷаи сифати олии он - хиради аъзои ҷомеа он аст, ки ӯ зуҳуроти табиат, ҷомеа ва тафаккурро пайдарҳам, мантиқан дуруст, бидуни мухолифат ва баробар ба воқеият тасаввур кунад. Муҳокимарониҳо, мафҳумҳо онро ба моҳият наздик намоянд. На танҳо худ муътақид бошад, балки дигаронро низ дар ҳамин шакл фаҳмонда тавонад.

Ин дараҷаи шуурнокӣ имкон медиҳад, ки рӯйдодҳои ҷамъият (албатта, табиат ва тафаккур ҳам) дар алоқамандӣ бо асл - сабабҳои материалӣ фаҳмида, арзёбӣ карда шаванд. Мақсад ва ниятҳое, ки ҳамчун натиҷаи хаёлӣ, образнок дар майнаи ӯ пайдо мешаванд ва ба ҳаракатҳои ҷисмонӣ мубаддал мегарданд, дар чаҳорчӯби ҳамин муносибат сурат бигиранд.
Агар ҳарф сари фаҳм, дониш, хирад равад, наметавон ҳамаи ононеро, ки бо мо розӣ нестанд, дар мушкил доштан бо ин сифатҳо зери шубҳа қарор диҳем. Л. Фейербах - намояндаи бузурги халқи ҳушманд ва мутараққии олам, ки дараҷаи фаҳми эшон такон барои дарки навини ҳастӣ гаштааст, таъкид месозад: "Ақл, хирад мафҳуме ҳаст, ки он тамоми лаёқати инсонро дар худ таҷассум мекунад. "Бо ақлу хирад бизӣ!" дараҷаи олитарини принсипи самаранокии инсон аст. Агар касе ҷонибдори ин фикр нест, бигузор раҳсипор ба маконе бошад, ки он ҷо ақлгумкардаҳо (гирифторони касалиҳои рӯҳӣ) зиндагӣ мекунанд. Бинад. Бо дидани он аҳвол муътақид бар дурустии ин принсип мешавад". Таваҷҷуҳ фармоед ба хулосаи мантиқии ин нобиғаи фалсафаи дунё: "Лекин ақлу фаросат - маънии ҷой доштани манфиати инсон дар онро мадди назар дорад. Дар ин маврид, некӣ ва бадӣ ба ягон мавҷудот, ё зуҳуроти дигар нисбат дода нашудаанд". (Фейербах Л., История философии, М., "Мысль", 1967, саҳ. 431). Ин ҳолат ба таҳлили ҳамарӯзаи таҷрибаи таърихи гузашта, нав ва навтарини миллати тоҷик, кӯшишҳои ҳамарӯзаи бадбинони миллат, давлатдории миллии тоҷикон ва пуштибонони ошкору махфии онон ишора мекунад.
Қисми пешрав ва пешбари ҷомеа зиёӣ аст. Ӯ дар шаклгирии ақлу хиради омма, ки манфиати аслӣ-воқеии инсонро дар худ таҷассум мекунад, масъулияти таърихӣ дорад. Нақши асосӣ, бузург ва муайянкунанда мебозад.

ХУЛОСА
Маънавиёт ва ҳолати рӯҳии ҷомеа - омили муҳимтарини таъмини амнияти худи ҷомеа аст. Ба хотири он ки "ҳаёт он чизи ниҳон дар ботини худи инсон аст, ки мавҳум, номуайян намемонад, куллан зоҳир мешавад." (Гегель В.Ф, Философия духа, М., "Мысль", 1977,саҳ. 232). Дар ҳолатҳои зарурӣ худро ба намоиш мегузорад. Созгор будани вазъи рӯҳӣ-маънавии ҷомеа ба ормонҳои давлати миллӣ, ибрози вокуниши муносиб ба таҳдидҳои рӯзмарра, қудратмандарин неру дар масири ҳимояи манфиатҳои миллӣ мебошад.

Сохтани ботин - сохтани ҳаёти инсон, дар умум ҷомеа аст. Самаранокии он дар фаросат ва фаъолияти инсон таҷассум меёбад. Воситаи дигари имтиҳони дараҷаи ҳис ва дарки воқеият вуҷуд надорад.
Идрок ва заковатмандӣ бо он фарқ мекунад, ки ба формулаҳои тайёр, шахшуда, ғайриилмӣ мутеъ нагашта, тавассути қувваи ботинӣ равиши воқеоти оламро мефаҳмад. Дар заминаи таҷрибаи таърихӣ ва муосир ба хулосаи дуруст меояд. Дар чаҳорчӯби манфиатҳои миллӣ амал мекунад.

Маълум аст, ки ҳам дар доираи эҳсос ва ҳам дар сатҳи идрок шахс хулосабардорӣ менамояд. Тасмим мегирад. Дар натиҷаи он амал мекунад. Аммо "дар тамоми хулосабарориҳо бояд ҳақиқати он далелҳоеро, ки барои чунин бардошт асос гаштаанд, таҳқиқ кард. Фақат баъд аз он ба дурустии хулоса эътимод намуд" (Кант И. Трактаты и письма, М., Наука, саҳ.421).
Албатта ин ҷараён одӣ нест. Дар раванди камолот "Рушди ақлонӣ ҳам мисли рушди ҷисмонӣ мувоҷеҳ ба беморӣ мегардад" (Д. Писарев). Чунин осеб ниёз ба таҳлил, омӯзиши муттасил, поксозӣ, маърифатикунонӣ, таъсиррасонии ватанхоҳона ва солимгардониро дорад.

Шарт аст, ки маънавиёти ("ҳамаи он чи ки ба олами рӯҳӣ ва ғоявию ахлоқӣ мансуб аст, олами ботинӣ", Фарҳанги забони тоҷикӣ, ҷ. 1, Душанбе, 2010, саҳ. 823) ҷомеа - махсусан ядрои (мағз, асос, ҷон, «Русско-таджикский словарь», М., 1985, саҳ. 1238), он ба манфиати рушди миллӣ, ба хотири "бақои хонадони" тоҷик - ҳамчун "мароми ҷисму ҷон" солим, содиқ ва созанда бимонад. Ин амал зарурат ба қувваи ҳаракатдиҳанда дорад. Ин неру олимон, омӯзгорон, кормандони соҳаи фарҳанг ва дигар қувваҳои пешбарандаи ватандӯсти ҷомеа мебошанд. Психологияи ҷамъиятии созгор ба амнияти ҷамъиятӣ дар чаҳорчӯби шуури муқаррарӣ (омма) ба он вобастагии кул ва ногусастанӣ дорад.

Дар кори созандагии рӯҳшиносӣ ва маънавиёти миллӣ, шароити мусоиди таърихӣ баъд аз ҳазор сол, ҳамакнун, фароҳам омадааст.

С. ЯТИМОВ

Эзоҳи худро нависед



Рамзҳо дар расм